Legionellapreventie bij warmtepompsystemen: Technieken, regelgeving en praktische handelingen

Published by Redactie on september 30, 2025 | Category warmtepomp

Legionellabacteriën vormen een aanzienlijk gezondheidsrisico, vooral in gebouwen waar warmwaterinstallaties op onvoldoende manier worden onderhouden. In de context van de transitie naar duurzamere energiebronnen en de toenemende toepassing van warmtepompsystemen, is het belangrijk om te begrijpen hoe Legionella zich gedraagt in deze systemen en welke maatregelen kunnen worden genomen om het risico te minimaliseren. Dit artikel biedt een gedetailleerde en objectieve weergave van de kwestie, gebaseerd op informatie uit betrouwbare bronnen op het gebied van techniek, sanitair en riolering.

Inleiding

Legionellapreventie is een essentieel onderdeel van het beheer van warmwaterinstallaties. Warmtepompen, die steeds vaker worden ingezet om huishoudelijk warm water op te wekken, brengen een andere dynamiek met zich mee dan traditionele gas- of elektrische boilers. Doordat warmtepompen meestal het water opwekken tot temperaturen rond de 50-55°C, ligt het risico op Legionellavorming juist hoger. Dit maakt het noodzakelijk om extra preventieve maatregelen in te zetten, zoals periodieke desinfectie van het water en het gebruik van technologieën die Legionellagroei onderdrukken.

De informatie in dit artikel is gebaseerd op diverse publicaties en richtlijnen van erkende instanties zoals Techniek Nederland, RIVM, en producenten zoals A.O. Smith. Deze bronnen geven een duidelijk beeld van de aanbevolen temperatuurbeheersing, het noodzakelijke onderhoud en de relevante normen en wetgeving.

Wat is Legionella en waarom is het gevaarlijk?

Legionellabacteriën zijn natuurlijk aanwezig in zoetwaterbronnen, maar groeien ongecontroleerd in warmwaterinstallaties wanneer de temperaturen tussen 37°C en 55°C liggen. Deze temperatuurzone wordt ook wel de “legionellagroei zone” genoemd. De bacterie veroorzaakt de ziekte Legionella, ook wel bekend als de veteranenziekte of Legionellapneumonie, wat een ernstige longontsteking kan zijn. Infectie vindt vooral plaats bij inademing van besmette waterdruppeltjes, zoals bij het gebruik van douches, wastafels of sanitair in gebouwen.

Wanneer het water boven 60°C wordt verhit, sterft de bacterie af. Dit is de kern van de preventiestrategie: het op een gecontroleerde manier opwarmen van het water tot temperaturen die Legionellagroei onmogelijk maken.

Legionellapreventie in het kader van warmtepompsystemen

1. Temperatuurbeheersing en Legionellagroei

In de meeste warmtepompen wordt het water verwarmd tot temperaturen tussen 45°C en 55°C. Volgens meerdere bronnen is deze temperatuur te laag om Legionellagroei volledig te voorkomen. Het gevaar is dus aanwezig, vooral als het water gedurende lange tijd in stilstand verkeert, zoals in leidingen of een buffervat.

Bronnen zoals Techniek Nederland en A.O. Smith benadrukken dat Legionellapreventie bij warmtepompen een actieve rol vereist. Het is niet voldoende om het water te verwarmen tot een bepaalde temperatuur; het is ook nodig om periodieke desinfectie toe te passen. Dit gebeurt meestal wekelijks, waarbij het water op een hogere temperatuur wordt opgewarmd om eventueel aanwezige bacteriën te vernietigen.

2. Desinfectieprocedures: ISSO-richtlijnen

De ISSO publicaties 55.1 en 30.5 zijn standaardreferentiepunten voor Legionellapreventie in Nederland. De aanbevolen desinfectiemethoden zijn als volgt:

Het opwarmen van de gehele boilerinhoud tot 60°C, met minstens 20 minuten op die temperatuur;
Of het opwarmen tot 65°C, met minstens 10 minuten op die temperatuur;
Of het opwarmen tot 70°C, met minstens 5 minuten op die temperatuur.

Het doel van deze procedures is om eventuele Legionellabacteriën te vernietigen. Deze desinfectie kan automatisch worden ingezet, bijvoorbeeld via een ingebouwde functie in de boiler of warmtepomp. In de praktijk is het meest gebruikelijke scenario het opwarmen tot 60°C gedurende 20 minuten, omdat dit het beste kwaliteits- en energiebalans biedt.

3. Werking van warmtepompen en temperatuurbeperkingen

Een warmtepomp werkt efficiënter op lagere temperaturen. In de meeste gevallen is het rendement maximaal bij een aanvoertemperatuur rond de 58°C. Dit betekent dat de compressor van de warmtepomp het water niet verder kan verwarmen dan deze temperatuur. Daarom wordt bij de desinfectieprocedure vaak gebruikgemaakt van een elektrisch verwarmingselement dat het water verdere 2 tot 7 graden opvoert.

Volgens bron [4] is het elektrische element meestal ingeschakeld na de compressor. Dit gebeurt meestal in de nacht, wanneer het verbruik van tapwater laag is en de boiler snel kan opwarmen. Het elektrische element zorgt ervoor dat de desinfectietemperatuur bereikt wordt, terwijl de warmtepomp deze temperatuur niet zelf kan halen.

4. Automatische Legionellapreventie in moderne boilers

Sommige moderne warmwaterboilers zijn uitgerust met een automatische Legionellapreventiefunctie. Zoals beschreven in bron [3] zijn toestellen van A.O. Smith zoals de BFC, SGE, SGS en Innovo uitgerust met een ingebouwd programma dat het water automatisch één keer per week opwarmt tot 65°C en daar minstens 1 uur op houdt. Het tijdstip van deze desinfectie is vrij instelbaar, standaard is het maandag van 02:00 tot 03:00 uur.

Dit soort automatisering is erg handig voor gebruikers, omdat het zorgt voor consistente en betrouwbare preventie zonder dat gebruikers handmatig actie moeten ondernemen. Toch is het belangrijk om regelmatig te controleren of deze functie werkt zoals bedoeld en of het tijdschema nog steeds geschikt is voor de woonomstandigheden.

5. Legionellapreventie in de leidingen

Naast de boiler is ook de desinfectie van de leidingen belangrijk. In woningen waar het water langdurig kan stilstaan, zoals in leidingen die weinig worden gebruikt, kan Legionellagroei ook optreden. De ISSO-richtlijnen adviseren het volgende:

Doorspoelen van de leidingen gedurende 20 minuten met water van minstens 60°C;
Of gedurende 10 minuten met water van minstens 65°C;
Of gedurende 5 minuten met water van minstens 70°C.

Dit doorspoelen kan handmatig worden uitgevoerd of automatisch via een systeem dat speciaal hiervoor is aangebracht. Het is aan te raden om dit minstens één keer per maand uit te voeren, met name in woningen waar slechts een paar personen wonen en het gebruik van warm water minder regelmatig is.

Legionellapreventie in de praktijk: Kosten en energiegebruik

Een van de nadelen van Legionellapreventie is het energieverbruik. Zoals beschreven in bron [5], kost een wekelijkse desinfectiebeurt van een 800-liter buffervat gemiddeld 30-35 kWh aan elektriciteit. Op jaarbasis leidt dit tot extra kosten van meer dan € 350. De kosten nemen verder toe bij grotere buffervaten.

Hoewel deze kosten aanzienlijk zijn, is het belangrijk om te beseffen dat het een preventieve maatregel is die het gezondheidsrisico voor inwoners aanzienlijk vermindert. In woningen met kinderen, ouderen of mensen met een zwakke immuunverdediging is dit nog belangrijker.

Er zijn ook alternatieve manieren om energieverbruik te verminderen, zoals het kiezen van een boiler met een ingebouwde Legionellapreventiefunctie of het installeren van een hybride systeem dat zowel warmtepomp- als elektrische verwarming combineert.

Normen en wetgeving

1. NEN 1006

De NEN 1006 is een Nederlandse norm die richtsnoeren geeft voor het ontwerpen, aanleggen, onderhouden en beheersen van drinkwaterinstallaties. Deze norm benadrukt de noodzaak van Legionellapreventie en geeft aanbevelingen voor het beheer van warmwaterinstallaties.

2. Drinkwaterbesluit

Het drinkwaterbesluit bepaalt dat drinkwater veilig en geschikt moet zijn voor menselijke consumptie. Legionellapreventie is een onderdeel van dit besluit, aangezien Legionella in drinkwater kan groeien en gezondheidsrisico’s met zich meebrengt.

3. ISSO-publicaties

De ISSO-publicaties 55.1 en 30.5 zijn specifieke richtlijnen voor Legionellapreventie. Ze geven duidelijke aanbevelingen voor desinfectiemethoden, tijdsplanning en technische uitvoering. Deze publicaties worden vaak gebruikt door technische beheerders, installateurs en huiseigenaren om hun installaties op de hoogte van de laatste kennis te houden.

Legionellapreventie en zonneboilers

Zonneboilers vormen een aparte situatie. Omdat ze op zonnestraling werken, is het vaak nodig om een naverwarmingssysteem aan te brengen om het water op de juiste temperatuur te houden. Bron [3] benadrukt dat zonneboilers voorzien moeten worden van een naverwarming die het water minstens één keer per week gedurende één uur boven de 60°C houdt. Zonder deze naverwarming is het risico op Legionellavorming aanzienlijk groter.

De rol van de gebruiker in Legionellapreventie

Hoewel technologieën zoals automatische boilers en hybride systemen veel van het werk doen, is het nog steeds belangrijk dat de gebruiker bewust kiest voor veilige en betrouwbare installaties. Hieronder vallen een aantal acties:

Controle op desinfectiefuncties: Zorg ervoor dat de automatische Legionellapreventiefunctie werkt en is geactiveerd.
Tijdsplanning: Stel de desinfectiebeurt in op een tijdstip dat geschikt is voor jouw situatie.
Energiebesparing: Kies voor een systeem dat energiezuinig is en toch voldoet aan de Legionellapreventie-eisen.
Regelmatige inspectie: Laat het systeem regelmatig controleren door een erkende installateur.

Legionellapreventie in de context van woningbouw

In de woningbouwsector is Legionellapreventie niet alleen een kwestie van gezondheid, maar ook een juridische verplichting. Bouw- en beheerders zijn verantwoordelijk voor het naleven van de wetgeving en normen. Dit betekent dat de installatie van een warmtepomp en het beheer ervan moet voldoen aan de vereisten van NEN 1006, het drinkwaterbesluit en ISSO-publicaties.

Daarnaast is het belangrijk om te weten dat Legionellapreventie niet alleen geldt voor particuliere woningen, maar ook voor zorginstellingen, scholen en andere gebouwen waar veel mensen wonen of werken. De risico’s zijn daar groter, aangezien er meer mensen kunnen worden blootgesteld aan Legionella-besmet water.

Conclusie

Legionellapreventie bij warmtepompsystemen is een essentieel onderdeel van het beheer van warmwaterinstallaties. In tegenstelling tot traditionele gas- of elektrische boilers, brengen warmtepompen het water meestal op tot temperaturen die het risico op Legionellagroei vergroten. Daarom is het noodzakelijk om periodieke desinfectie te gebruiken, zoals aanbevolen door ISSO en Techniek Nederland. De desinfectieprocedure kan automatisch worden uitgevoerd via ingebouwde functies in moderne boilers of handmatig via het instellen van een elektrisch verwarmingselement.

Hoewel desinfectie extra energie kost, is het een belangrijke preventieve maatregel die het gezondheidsrisico voor inwoners aanzienlijk vermindert. Het is belangrijk dat zowel particuliere huiseigenaren als professionele beheerders bewust kiezen voor systemen en procedures die voldoen aan de huidige normen en richtlijnen. Dit zorgt niet alleen voor veiligheid, maar ook voor juridische bescherming.

In de woningbouwsector speelt Legionellapreventie een nog grotere rol, omdat de risico’s voor groepen mensen groter zijn. Het is daarom aan te raden om regelmatig te controleren of het systeem werkt zoals bedoeld en of eventuele aanpassingen nodig zijn.