Netwerkoverbelasting door warmtepompen: Risico's, oplossingen en alternatieven voor verduurzaming

Published by Redactie on oktober 2, 2025 | Category warmtepomp

Inleiding

De transitie naar duurzame energie in Nederland is volop in gang. Tegelijkertijd wordt het elektriciteitsnet onder druk gezet door de snelle toename van elektriciteitsgebruik, onder andere door het gebruik van warmtepompen. Deze toename leidt tot netcongestie, oftewel overbelasting van het elektriciteitsnet. Netcongestie ontstaat wanneer het energieaanbod niet langer aansluit bij de vraag, zowel in piekmomenten als door het terugleveren van energie. De installatie van warmtepompen in particuliere woningen bijvoorbeeld verhoogt het elektriciteitsverbruik aanzienlijk, wat direct druk op het net oplevert.

In dit artikel wordt ingegaan op de oorzaken van netcongestie in relatie tot warmtepompen, de risico’s die hiermee gepaard gaan, en de mogelijke oplossingen die op individueel en collectief niveau kunnen worden ingezet. Ook wordt aandacht besteed aan de rol van gemeenten en overheidsmaatregelen bij het beheersen van deze uitdaging. Het artikel is bedoeld voor woningeigenaren, woningbouwbedrijven, energieadviseurs en andere professionals in de bouw- en renovatiebranche die betrokken zijn bij energietransitie en duurzame woningbouw.

Oorzaken van netwerkoverbelasting

Toenemende vraag naar elektriciteit

De vraag naar elektriciteit in Nederland is in de afgelopen jaren sterk toegenomen. Dit heeft verschillende oorzaken:

Elektrificatie van de warmtevoorziening, waarbij gas wordt vervangen door warmtepompen;
Toenemend aantal elektrische voertuigen, die energie nodig hebben voor het opladen;
Groei van zonnestroomproductie bij huishoudens en bedrijven, die energie terugleveren op het net.

Een warmtepomp verbruikt gemiddeld 3.500 tot 6.000 kWh per jaar, afhankelijk van de efficiëntie en de bouwjaar van het huis. Wanneer meerdere warmtepompen tegelijkertijd draaien, zoals in een wijk, kan dit leiden tot piekbelastingen die het elektriciteitsnet niet aankan.

Dubbele druk: verbruik en teruglevering

Het elektriciteitsnet is ontworpen voor eenrichtingsverkeer, waarbij energie vanuit productiecentraal naar huishoudens of bedrijven wordt getransporteerd. Tegenwoordig is er echter een tweerichtingsverkeer: consumenten leveren energie terug op het net, bijvoorbeeld via zonnepanelen. Dit zorgt voor piekmomenten in verbruik en productie die het net niet altijd kan verwerken.

Een voorbeeld van dit probleem is gegeven door hoogleraar energie-economie Machiel Mulder, die benadrukt dat het net niet goed wordt ingezet. "We doen alsof er altijd genoeg capaciteit is, maar nu zien we dat op sommige momenten de belasting heel hoog is en op andere momenten heel laag," legt hij uit. In de avonduren, bijvoorbeeld tussen 18.00 en 20.00 uur, gaat veel elektriciteit tegelijkertijd verbruikt worden: koken, opladen van EVs en aanzetten van warmtepompen.

Gevolgen voor de infrastructuur

De overbelasting van het elektriciteitsnet heeft directe gevolgen voor de capaciteit van het netwerk. In sommige regio’s is er sprake van transportschaarste, wat betekent dat er onvoldoende transportcapaciteit is voor het aanbod en de vraag. Volgens Enexis is het bijvoorbeeld niet mogelijk om transportcapaciteit van een oude locatie over te hevelen naar een nieuwe locatie, tenzij er expliciet voor wordt gezorgd via een aanvraag en een wachtrij.

In dergelijke situaties kan het niet alleen gaan om vertraging in het energieverkeer, maar ook om beperkingen in teruglevering van zonnestroom. In wijkmodellen met veel zonnepanelen kan het netwerk op een bepaald moment overspannen worden door teruglevering, waardoor beperkingen of zelfs afsluiting van teruglevering plaatsvinden.

Risico’s van individuele warmtepompen

Versterking van netcongestie

Individuele warmtepompen, die per woning worden geïnstalleerd, dragen direct bij aan de versterking van netcongestie. Elke warmtepomp verbruikt energie op momenten waarop het net al onder druk staat. Een voorbeeld dat in de bronnen wordt gegeven, is dat iedere 600 aangesloten warmtepompen betekent dat er 1000 woningen minder gebouwd kunnen worden. Dit geeft een duidelijk signaal dat het elektriciteitsnet niet oneindig is uit te breiden.

Minder efficiënt dan collectieve oplossingen

Volgens de gegevens uit de bronnen is een collectieve warmtepomp of warmtenet aanzienlijk efficiënter dan individuele oplossingen. In een collectieve opstelling kan één warmtepomp of warmtenet meerdere huizen verwarmen, wat de elektrische belasting per woning vermindert. Daarnaast kan het warmtenet warmte uit meerdere bronnen zoals aquathermie of geothermie gebruiken, wat het systeem diversifieert en minder afhankelijk maakt van elektriciteitsgebruik.

Keuze van de woningeigenaar

De vraag die veel woningeigenaren stellen is: moet ik nu al een warmtepomp kopen, of is het verstandiger om te wachten op een collectieve oplossing? Deze keuze hangt af van verschillende factoren, zoals de huidige elektriciteitscapaciteit in de wijk, de toegang tot subsidies, en de verwachtingen van de gemeente inzake warmtetransitie.

Een aanrader is om contact op te nemen met de netbeheerder om de beschikbaarheid van elektriciteitscapaciteit te controleren. Op websites zoals die van Enexis, Liander of Stedin is dit mogelijk via een stroomnetchecker. Daarnaast is er ook een Eancodeboek beschikbaar dat aangeeft wie waar de netbeheerder is.

Oplossingen op individueel en collectief niveau

Tijdsverdeling van energieverbruik

Een van de voorstellen om netcongestie te beheersen is het afvlakken van piekmomenten. Dit kan gerealiseerd worden door slimme opladers te gebruiken voor EVs, of warmtepompen met zonnepanelen en opslagcapaciteit. Hierbij kan energie opgeslagen worden in een batterij of in de warmtepomp zelf, om verbruik naar momenten van lage vraag te verplaatsen.

Ted van Schijndel, die in de bronnen melding maakt van een project in Raamsdonksveer, benadrukt het belang van samenwerking met gebruikers. In dat project is er een protocol opgesteld dat op extreme piekmomenten bepaalde faciliteiten in een gebouw uitgeschakeld worden, terwijl essentiële functies, zoals klimatisering, wel behouden blijven.

Collectieve warmteoplossingen

Bij collectieve oplossingen wordt een geheel wijk of dorp opgevoerd naar een warmtenet. Dit betekent dat meerdere woningen via één warmtepomp of warmtebron worden verwarmd. De voordelen hiervan zijn:

Minder elektriciteitsverbruik per woning, omdat de warmte niet langer uit de lucht wordt gehaald;
Efficiënter energiegebruik, doordat warmte uit meerdere bronnen kan worden gebruikt;
Minder druk op het elektriciteitsnet.

De Wet Gemeentelijke Instrumenten Warmtetransitie (WGIW), die per 1 januari 2026 in werking treedt, geeft gemeenten de bevoegdheid om gebieden aan te wijzen waar warmtenetten worden gebouwd en waar het gasnet op termijn wordt verwijderd. Dit betekent dat gemeenten een actieve rol kunnen spelen bij het kiezen voor collectieve oplossingen.

Subsidies en isolatie

Een belangrijke eerste stap bij het verduurzamen van de warmtevoorziening is het verminderen van het energieverbruik door isolatie. Gemeenten ontvangen subsidies van het Rijk om woningeigenaren met een slechte energielabel (D, E, F of G) te helpen bij het isoleren van hun woning. Dit is niet alleen gunstig voor het milieu, maar ook voor de energienetwerken, omdat minder warmte nodig is om woningen te verwarmen.

Rol van de gemeente en overheidsmaatregelen

Wetsvoorstel WGIW en WCW

De Wet Collectieve Warmtevoorziening (WCW) en de Wet Gemeentelijke Instrumenten Warmtetransitie (WGIW) zijn twee belangrijke wetsvoorstellen die gemeenten meer bevoegdheden geven om de energietransitie te beheersen. De WGIW zorgt ervoor dat gemeenten gebieden kunnen aanduiden waar een warmtenet wordt gebouwd en waar het gasnet op termijn wordt verwijderd. De WCW zorgt ervoor dat warmtenetten in de toekomst grotendeels in publieke handen komen, wat de marktregulering verandert.

Subsidies en financiële ondersteuning

Subsidies spelen een cruciale rol bij het beheersen van netcongestie. Zowel subsidies voor woningisolatie als voor collectieve warmteoplossingen zorgen ervoor dat woningeigenaren financieel ondersteund worden bij het maken van duurzame keuzes. Dit is van belang, omdat het elektriciteitsnet niet oneindig uit te breiden is, en collectieve oplossingen vaak duurder zijn in de startfase.

Beleid en planning

Gemeenten zijn momenteel druk bezig met het aanpassen van hun warmteprogramma’s, waarin vastgelegd wordt welke wijken als eerste van het gas af gaan. Deze planning is belangrijk, omdat het woningeigenaren in staat stelt om op de lange termijn te plannen en eventueel te wachten op een collectieve warmteoplossing in plaats van direct een warmtepomp te kopen.

Politieke en economische kritiek

Te snelle overstap naar schone energie?

Volgens BBB-Kamerlid Henk Vermeer is de overstap naar schone energie te snel verlopen, wat heeft geleid tot onverwachte problemen zoals netcongestie. "Iedereen met een beetje geld heeft gekozen voor zonnepanelen," stelt hij, wat heeft geleid tot overcapaciteit en tegelijkertijd tekorten in het net. Hij ziet een terugkeer naar een systeem uit de vorige eeuw als een mogelijke oplossing, maar benadrukt ook dat dit een politieke keuze is die aandacht vraagt.

Economische schaarste en energiebeleid

Het energiebeleid moet niet alleen technisch kloppen, maar ook economisch haalbaar zijn. Het is duidelijk dat investeringen in infrastructuur zoals elektriciteitsnetten en warmtenetten aanzienlijk zijn. Daarom is het belangrijk dat de overheid en markt samenwerken om schaarste op te lossen en vertraging in de energietransitie te voorkomen.

Conclusie

Netwerkoverbelasting door warmtepompen is een reëel en toenemend probleem in de energietransitie. De snelle toename van elektriciteitsgebruik, geactiveerd door het aanschaffen van warmtepompen en elektrische voertuigen, zorgt voor piekmomenten die het elektriciteitsnet niet altijd aankan. Dit leidt tot netcongestie, transportcapaciteitsbeperkingen en beperkte teruglevering van zonnestroom.

De oplossing ligt niet alleen in het verhogen van de netcapaciteit, maar ook in het afvlakken van piekmomenten, het verminderen van energieverbruik via isolatie, en het kiezen voor collectieve warmteoplossingen. Gemeenten spelen een belangrijke rol bij het beheersen van deze uitdagingen door middel van wetsvoorstel WGIW en WCW, subsidies en planning van warmteprogramma’s.

Woningeigenaren en woningbouwbedrijven kunnen hun rol spelen door slimme keuzes te maken, zoals het gebruik van slimme opladers, het inschakelen van batterijen, en het wachten op collectieve warmteoplossingen in plaats van direct over te stappen naar individuele warmtepompen. Het is belangrijk om de huidige elektriciteitscapaciteit te checken bij de netbeheerder en eventueel deel te nemen aan initiatieven van de gemeente.

De transitie naar duurzame energie is essentieel, maar moet wel verantwoord en op maat gerealiseerd worden, zodat de infrastructuur niet wordt overbelast en woningen op een duurzame manier kunnen worden verwarmd.