Warmtepompen in Noorwegen: Een voorbeeld voor duurzame verwarming en inspiratie voor Nederland

Inleiding

Noorwegen heeft zich wereldwijd ontwikkeld tot een voornaam voorbeeld in het gebruik van warmtepompen, met name lucht/lucht-warmtepompen, als duurzame verwarmingsoplossing. In 2020 waren er al meer dan 1,1 miljoen warmtepompen geïnstalleerd in Noorse huishoudens, waarvan 93% van het type lucht/lucht. In totaal betekent dit dat ruim de helft van de 2,1 miljoen woningen in Noorwegen uitgerust is met een warmtepomp. Dit cijfer staat in schril contrast met de situatie in Nederland, waar aan het einde van 2023 ongeveer 450.000 woningen warmtepompen hadden, oftewel minder dan 5% van het totale woningbestand.

Deze kennisuitwisseling en technologische vooruitgang zijn niet alleen van belang voor de woningbouwsector, maar ook voor overheidsbeleid en de transitie naar duurzame energiegebruik in woningen. Stijn Otten van het Nederlandse bedrijf HeatTransformers heeft zich laten inspireren door de Noorse aanpak en benadrukt dat warmtepompen ook goed functioneren in het Nederlandse klimaat. Daarnaast speelt de prijsstructuur van elektriciteit in Noorwegen een grote rol, aangevuld met strenge regelgeving rond fossiele brandstoffen en een sterke focus op consumenteninformatie via onafhankelijke platforms.

De rol van lucht/lucht-warmtepompen in Noorwegen

In Noorwegen is de lucht/lucht-warmtepomp veruit de meest gebruikte variant voor verwarming in woningen. Volgens Rolf Iver Mytting Hagemoen, directeur van de Noorse Warmtepomp Vereniging, is dat omdat deze systemen een directe vervangende oplossing bieden voor traditionele elektrische verwarmingssystemen zoals convectoren. De meeste woningen in Noorwegen zijn niet uitgerust met een centrale verwarmingsinstallatie zoals een cv-ketel, wat het gebruik van lucht/lucht-warmtepompen logisch maakt.

Deze warmtepompen zijn speciaal ontworpen voor het klimaat in Noorwegen, waar temperaturen kunnen dalen tot -30°C. Ze zijn van hogere kwaliteit dan de goedkope airconditioning-systemen die voornamelijk worden gebruikt voor koeling in andere landen. Bij extreem koude temperaturen worden warmtepompen soms aangevuld met elektrische verwarming, een houtkachel of open haard.

In tegenstelling tot Nederland, waar de meeste huishoudens zijn aangesloten op het aardgasnet, koos Noorwegen al vroeg voor elektriciteit als primaire energiebron voor verwarming. Dit was mede mogelijk door de uitgebreide inzet van waterkrachtcentrales, waardoor ongeveer 88% van de elektriciteit uit hernieuwbare bronnen komt. Daarnaast is elektriciteit in Noorwegen structureel goedkoper dan fossiele brandstoffen, wat het gebruik van warmtepompen economisch aantrekkelijk maakt.

Technische efficiëntie en koude weerstand

De technische efficiëntie van warmtepompen in Noorwegen is een sleutelfactor in hun succes. Lucht/lucht-warmtepompen halen warmte uit de buitenlucht en brengen deze naar binnen via een warmtewisselaar. Hoewel men zou verwachten dat dit systeem in koude omstandigheden minder goed werkt, is in de praktijk gebleken dat moderne systemen zelfs in de strengste winters functioneren. De warmtepompen in Noorwegen zijn dan ook ontworpen om efficiënt te blijven tot temperaturen van -30°C.

Hagemoen legt uit dat de overstap van elektrische verwarming naar warmtepompen logisch is vanwege de efficiëntie. Elektrisch verwarmen heeft een rendement van 1:1, oftewel één kilowattuur elektriciteit levert één kilowattuur warmte op. Warmtepompen hebben daarentegen een rendement van 3:1 of zelfs 4:1, wat betekent dat de energiebesparing aanzienlijk is. Dit maakt warmtepompen niet alleen milieuvriendelijker, maar ook economisch voordeliger op lange termijn.

Beleidsmaatregelen en marktstimulering

Een van de redenen waarom warmtepompen in Noorwegen zo wijdverspreid zijn, is het overheidsbeleid dat hen stimuleert. Sinds 2020 geldt er een verbod op de installatie van verwarmingssystemen op fossiele brandstoffen in nieuwe woningen. Daarnaast zijn de prijzen en belastingen op elektriciteit in het voordeel van hernieuwbare energiebronnen geplaatst, waardoor warmtepompen de meest aantrekkelijke optie zijn geworden.

In Nederland is de situatie anders. De gasinfrastructuur is uitgebreider dan in Noorwegen, en de elektriciteitsprijzen zijn relatief hoger. Dit maakt de overstap naar warmtepompen economisch minder voor de hand liggend. Volgens Hagemoen moet Nederland de prijsverhouding tussen gas en elektriciteit omkeren om een vergelijkbare marktdoorbraak te realiseren. Hij benadrukt dat discussies over een waterstofinfrastructuur voor woningverwarming afgeleid worden van de essentiële taak: het versterken van het elektriciteitsnet.

Warmtepompinstallatie en praktijkervaringen

In Noorwegen is de installatie van warmtepompen een standaardprocedure geworden in de bouwsector. Dit is niet alleen het gevolg van de technische mogelijkheden, maar ook van de professionalisering van de markt. De Noorse warmtepompvereniging faciliteert regelmatig trainingen voor installateurs en ingenieurs, wat leidt tot een hogere kwaliteit van installaties en minder klachten van gebruikers.

In Nederland is de markt nog in ontwikkeling en ontbreekt vaak de juiste expertise bij installateurs en consumenten. Volgens Hagemoen is het daarom belangrijk om investeringen te doen in scholing en onafhankelijke consumentenvoorlichting. Commerciële partijen zijn goed in marketing, maar soms geneigd om alleen de voordelen te benadrukken en de uitdagingen te negeren. Een professionele, onafhankelijke vereniging kan hierin de balans bieden en consumenten beter informeren over de praktijkprestaties van warmtepompen.

Uitdagingen bij implementatie in Nederland

De uitdagingen voor warmtepompen in Nederland zijn talrijk. Enerzijds is er de kwestie van het elektriciteitsnet, dat volgens Hagemoen versterkt moet worden om de groei van warmtepompen mogelijk te maken. Anderzijds speelt het verschil in woninginventaris een rol: Nederlandse huizen zijn doorgaans beter geïsoleerd en aangesloten op het gasnet, wat de overstap naar warmtepompen complexer maakt.

Bovendien is het rendement van warmtepompen afhankelijk van correct gebruik en installatie. In Noorwegen is men zich hiervan bewust en heeft men jarenlang ervaring opgedaan in het optimaliseren van deze systemen. Nederland moet nog veel leren, zowel op technisch als op beleidsvlak.

Financiële voordelen van warmtepompen

De financiële voordelen van het gebruik van warmtepompen zijn in Noorwegen duidelijk. Omdat elektriciteit daar goedkoop is en fossiele brandstoffen belast worden, is de warmtepomp een rendabele investering. In Nederland is dit beeld minder eenduidig. De hoge aanschaf- en installatiekosten van warmtepompen, aangevuld met mogelijk lagere efficiëntie door minder optimale installaties, zorgen voor terughoudendheid bij huiseigenaren.

Een warmtepomp met een rendement van 3:1 of 4:1 levert aanzienlijke kostenbesparingen op bij langdurig gebruik, mits de elektriciteitsprijs gunstig is. In Noorwegen is dit het geval, waardoor consumenten sneller hun investering terugverdienen. Nederland zou dus baat hebben bij een aanpassing van de energietarieven om warmtepompen economisch aantrekkelijker te maken.

Onderzoek en consumentenvoorlichting

De Noorse warmtepompvereniging speelt ook een sleutelrol in onderzoek en consumentenvoorlichting. Volgens Hagemoen is het belangrijk dat consumenten objectieve informatie krijgen over warmtepompen, inclusief de beperkingen en uitdagingen. De vereniging publiceert artikelen in vakbladen en werkt nauw samen met journalisten om juiste informatie verspreiden.

In Nederland is er nog veel verwarring rond warmtepompen, mede door het gebrek aan onafhankelijke informatiebronnen. Commerciële partijen kunnen hierin een rol spelen, maar er ontbreekt een nationale autoriteit die consumenten duidelijkheid biedt over de voordelen, nadelen en prestaties van warmtepompen in verschillende woningtypes en klimaten.

Nederlandse inspiratie en leerervaringen

Stijn Otten van HeatTransformers is een van de Nederlandse ondernemers die zich heeft laten inspireren door de Noorse aanpak. Hij benadrukt dat warmtepompen ook in het Nederlandse klimaat goed kunnen functioneren, mits ze op de juiste manier worden ingezet. Otten heeft een platform opgericht om kennis uit te wisselen en het gebruik van warmtepompen te stimuleren.

Ondanks de recente groei in Nederland, is er nog een lange weg te gaan om de 50% penetratiegraad van Noorwegen te bereiken. Nederland kan leren van het Noorse model op het gebied van:

Een gunstige prijsverhouding tussen elektriciteit en fossiele brandstoffen;
Het versterken van het elektriciteitsnet;
Het stimuleren van scholing voor installateurs;
Het faciliteren van onafhankelijke consumentenvoorlichting;
Het afbouwen van fossiele verwarmingsbronnen.

Conclusie

Noorwegen is een wereldwijde pionier in het gebruik van lucht/lucht-warmtepompen. Met bijna 1,5 miljoen installaties en een marktaandeel van 93% voor dit type warmtepomp is het duidelijk dat de technologie betrouwbaar is en goed aansluit bij de lokale behoeften. De combinatie van gunstige elektriciteitsprijzen, strenge regelgeving rond fossiele brandstoffen, en een sterke focus op scholing en consumentenvoorlichting maakt dat mogelijk.

Nederland kan veel leren van deze aanpak. Hoewel de markt zich snel ontwikkelt, blijft de penetratiegraad van warmtepompen onder de 5%. Om dit percentage te verhogen, moet er volgens Hagemoen worden geïnvesteerd in het elektriciteitsnet en moeten de prijsstructuren worden aangepast om warmtepompen economisch aantrekkelijker te maken. Daarnaast is er een duidelijke noodzaak voor onafhankelijke informatievoorziening en professionele scholing van installateurs.

De toekomst van duurzame verwarming ligt in warmtepompen, en Noorwegen biedt een concreet model om deze technologie op grote schaal toe te passen. Nederland staat aan het begin van deze transitie, en met de juiste beleidsaanpassingen en investeringen kan het Noorse succesmodel ook hier worden gevolgd.