Inleiding
Bijzonder Resistente Micro-Organismen (BRMO), zoals extended-spectrum beta-lactamase-producerende Enterobacterales (ESBL-E), resistente Pseudomonas en resistente Stenotrophomonas, vormen een aanzienlijke uitdaging voor de volksgezondheid en de veiligheid binnen zorginstellingen. Deze micro-organismen zijn resistent tegen veelgebruikte antibiotica, wat de behandeling van infecties bemoeilijkt en het risico op verspreiding vergroot. Om deze verspreiding te voorkomen, worden in zorginstellingen strikte infectiepreventiemaatregelen getroffen, waarvan contactisolatie een centrale rol speelt.
Hoewel deze maatregelen voornamelijk medische professionals raken, zijn ze ook van direct belang voor bouw- en renovatieprofessionals die werken in of aan zorggebouwen. De inrichting van zorgruimtes, de keuze van materialen, de ventilatie en de toegankelijkheid van sanitair spelen een cruciale rol in de effectiviteit van contactisolatie. Goed ontworpen en onderhouden faciliteiten kunnen bijdragen aan een lagere besmettingskans, terwijl slechte bouwkundige keuzes het risico op transmissie kunnen verhogen.
Dit artikel biedt een diepgaande analyse van de richtlijnen en praktijkmaatregelen rondom contactisolatie bij BRMO, met een specifieke focus op de implicaties voor de bouw- en renovatiesector. We behandelen de aanbevolen hygiënemaatregelen, de rol van de fysieke omgeving, de beschikbaarheid van eenpersoonskamers, en de impact van bouwkundige keuzes op de naleving van infectiepreventieprotocollen.
Wat is BRMO en waarom is contactisolatie noodzakelijk?
BRMO staat voor Bijzonder Resistente Micro-Organisme. Het betreft een verzamelnaam voor bacteriën die resistent zijn tegen meerdere antibiotica, waardoor behandeling moeilijker of zelfs onmogelijk wordt. Voorbeelden zijn ESBL-producerende bacteriën, resistente Enterobacterales (uitgezonderd CPE en KPC), resistente Pseudomonas en resistente Stenotrophomonas. Deze bacteriën kunnen zich verspreiden via direct of indirect contact, bijvoorbeeld via handen, kleding, medische apparatuur of oppervlakken in de omgeving van de patiënt.
Volgens richtlijnen van de Richtlijnendatabase Nederland en andere deskundige instanties is het doel van contactisolatie het voorkómen van verspreiding van deze multiresistente bacteriën. De maatregelen zijn specifiek gericht op het beperken van verspreiding via contact met handen, kleding of materialen. Hoewel algemene hygiënemaatregelen (zoals handdesinfectie en persoonlijke hygiëne) voor alle patiënten gelden, zijn deze bij BRMO niet voldoende om transmissie te voorkomen. Daarom zijn aanvullende maatregelen vereist.
Aanbevolen maatregelen bij contactisolatie
Contactisolatie omvat een reeks specifieke hygiënemaatregelen die worden toegepast bij patiënten met (verdenking op) BRMO. Volgens de richtlijn van de Richtlijnendatabase Nederland moeten deze maatregelen worden toegepast bij direct patiëntcontact en bij contact met de directe omgeving van de patiënt. De kernmaatregelen zijn:
- Dragen van persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM): Zorgverleners moeten een schort en handschoenen dragen bij elke behandeling of verzorging van een BRMO-patiënt. Dit voorkomt dat bacteriën via kleding of huid worden overgedragen.
- Handhygiëne: Handdesinfectie met handalcohol is verplicht voor zowel zorgverleners als bezoekers, zowel voor als na contact met de patiënt of diens omgeving. Dit is een van de meest effectieve manieren om verspreiding te voorkomen.
- Beperking van verplaatsing: Patiënten mogen de kamer niet verlaten, behalve onder begeleiding van zorgpersoneel. Als een patiënt zich moet verplaatsen voor een behandeling, moet hij schone kleding dragen en zijn handen desinfecteren.
- Bezoekregels: Bezoekers mogen wel op bezoek komen, ook als ze zwanger zijn of een verlaagde weerstand hebben, maar ze moeten zich melden bij de verpleging en de hygiënemaatregelen naleven, zoals het dragen van een schort en handschoenen tijdens het verblijf op de kamer.
Deze maatregelen zijn opgesteld door deskundige afdelingen zoals Medische Microbiologie en Infectiepreventie van het LUMC en zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en richtlijnen van nationale en internationale instanties.
De rol van de fysieke omgeving in BRMO-transmissie
Een cruciaal aspect van contactisolatie is de rol van de fysieke omgeving. Onderzoek toont aan dat de omgeving van een BRMO-positieve patiënt zwaar gecontamineerd kan zijn. Studies van Freeman (2014), Cochard (2014), Wendt (1998) en Weterings (2015) wijzen uit dat oppervlakken zoals bedleuningen, toiletbrillen, kranen en tafels besmet kunnen zijn met BRMO. Deze contaminatie verhoogt het risico op kolonisatie of infectie bij andere patiënten.
Daarom is de reiniging en desinfectie van de patiëntomgeving van essentieel belang. Echter, de effectiviteit van reiniging hangt sterk af van de bouwkundige kwaliteit van de ruimte. Oppervlakken die moeilijk schoon te maken zijn, zoals porseleinen kranen met vele naden of textielbekleding, bevorderen de overleving en verspreiding van bacteriën. In tegenstelling hiermee dragen gladde, niet-poreuze materialen zoals RVS, glas of geschilderd metaal bij aan een betere desinfectie.
Bouw- en renovatieprofessionals moeten daarom bij het ontwerpen of verbouwen van zorginstellingen kiezen voor materialen die:
- Eenvoudig te reinigen zijn (minimaal naden, gladde oppervlakken),
- Bestand zijn tegen agressieve desinfectiemiddelen,
- Niet poreus zijn (om vasthechting van bacteriën te voorkomen),
- Mechanisch en chemisch duurzaam zijn.
De voorkeur voor eenpersoonskamers
Een belangrijke bouwkundige factor in de preventie van BRMO-transmissie is de beschikbaarheid van eenpersoonskamers. Volgens de richtlijn van de Richtlijnendatabase Nederland wordt eenpersoonsopname bij BRMO-patiënten sterk aanbevolen, ook al toonde een recente cluster-gerandomiseerde studie (Kluytmans-van den Bergh, 2019) in veertien Nederlandse ziekenhuizen geen significant verschil in besmettingsrisico tussen eenpersoons- en meerpersoonskamers voor ESBL-E.
Toch blijft de werkgroep van mening dat eenpersoonskamers de voorkeur hebben, en wel om de volgende redenen:
- Beperking van direct contact: In eenpersoonskamers is er geen risico op direct contact tussen BRMO-patiënten en andere patiënten of kamergenoten.
- Beperking van indirect contact: De kans op gedeelde gebruik van toiletten, douches en opslagruimtes is nihil, wat het risico op verspreiding via gemeenschappelijke voorwerpen verkleint.
- Verbeterde naleving van handhygiëne: Onderzoek van Ulrich (2008) en Halaby (2017) wijst uit dat verpleging op eenpersoonskamers de naleving van handhygiëne verbetert, omdat zorgverleners zich bewuster zijn van het risico en minder afleiding ondervinden.
- Eenvoudiger reiniging en desinfectie: Eenpersoonskamers zijn kleiner en eenvoudiger te reinigen, wat de kans op achterblijvende contaminatie verkleint.
Als eenpersoonskamers niet beschikbaar zijn, mag isolatie op een meerpersoonskamer plaatsvinden, maar dan moeten extra maatregelen worden genomen. Bijvoorbeeld: geen lichamelijk contact met de kamergenoot, geen gedeelde spullen, een eigen postoel en laatst douchen. Deze maatregelen vergroten echter de logistieke complexiteit en het risico op non-compliance.
Voor bouwprofessionals betekent dit dat het ontwerp van zorginstellingen rekening moet houden met een zekere flexibiliteit. Denk aan:
- Modulaire kamers die snel kunnen worden omgebouwd tot isolatiekamers,
- Extra voorzieningen voor handdesinfectie in gangen en bij de kamerdeur,
- Sanitair dat eenvoudig kan worden afgesloten of gereinigd,
- Ventilatiesystemen die luchtverversing optimaliseren en contaminatie via lucht beperken.
Bouwkundige en technische aspecten van isolatiekamers
Naast de kamerindeling zijn er meerdere technische aspecten die bijdragen aan de veiligheid van isolatiekamers. Hoewel BRMO zich voornamelijk via contact verspreidt (in tegenstelling tot luchtgedragen ziekten zoals tuberculose), is de ventilatie nog steeds relevant. Een goede luchtkwaliteit vermindert de algemene belasting van micro-organismen in de omgeving en ondersteunt het immuunsysteem van patiënten en zorgverleners.
Bouw- en installatieprofessionals moeten bij renovatie of nieuwbouw van zorginstellingen daarom o.a. letten op:
- Luchtverversing: Minimaal 2 tot 4 luchtwisselingen per uur in patientenzorgomgevingen. Hoewel dit geen vereiste is voor contactisolatie, draagt het bij aan een gezonde omgeving.
- Luchtdrukregulatie: Bij contactisolatie is geen negatieve overdruk vereist (in tegenstelling tot luchtisolatie). Toch kan een lichte overdruk in de kamer voorkomen dat besmette lucht uit de kamer stroomt naar gangen of andere ruimtes.
- Toegankelijkheid van reiniging: Kasten, ventilatiegaten, verlichting en andere installaties moeten zodanig worden geplaatst dat ze eenvoudig toegankelijk zijn voor reiniging.
- Waterinstallaties: Gebruik van materialen die kalk- en bacteriegroei beperken (zoals RVS of kunststof buizen) is belangrijk, aangezien biofilms in leidingen een bron van resistente bacteriën kunnen zijn.
Daarnaast is de keuze voor automatische of contactloze installaties (zoals kraantjes, toiletspoelingen en deuren) een belangrijke overweging. Deze verminderen het aantal contactpunten en dragen bij aan een lagere transmissiekans. Hoewel dit niet expliciet in de bronnen wordt genoemd, is het een logische afleiding op basis van het principe van minimale contacttransmissie.
Praktijkvoorbeelden uit zorginstellingen
Uit de bronnen blijkt dat verschillende zorginstellingen hun eigen aanpak hanteren, maar op basis van dezelfde nationale richtlijnen. Het LUMC en de Maartenskliniek geven bijvoorbeeld vergelijkbare richtlijnen:
- Patiënten mogen de kamer niet verlaten zonder begeleiding.
- Bezoekers moeten schort en handschoenen dragen.
- De kamerdeur blijft gesloten.
- Geen gebruik van gemeenschappelijke ruimtes.
De Maartenskliniek benadrukt dat patiënten bij BRMO “in isolatie” worden opgenomen, vaak in een eenpersoonskamer, en dat zorgverleners beschermende kleding dragen. Afhankelijk van de specifieke bacterie kunnen extra maatregelen worden genomen, wat wijst op een differentiatie in risiconiveau tussen verschillende BRMO’s.
Financiële en organisatorische implicaties
Een belangrijk punt uit de richtlijnendatabase is dat er “geen substantiële financiële gevolgen” worden verwacht van de implementatie van de maatregelen, inclusief isolatie, contactonderzoek en einddesinfectie. Dit betekent dat de kosten van het inrichten van isolatiekamers, het leveren van PBM en het extra schoonmaken niet als belemmerend worden gezien.
Voor bouwprofessionals impliceert dit dat het ontwerp van zorgfaciliteiten rekening moet houden met een zekere mate van toekomstbestendigheid. Het is kosteneffectiever om bij de bouw al voorzieningen te maken voor isolatie (zoals extra handdesinfectiepunten, gemakkelijk te reinigen materialen en voldoende eenpersoonskamers) dan om dit later kostbaar aan te passen.
Bovendien dragen goede bouwkundige keuzes bij aan efficiëntere processen. Een goed ontworpen isolatiekamer vereist minder tijd en middelen voor reiniging, wat uiteindelijk leidt tot lagere operationele kosten en minder belasting voor zorgpersoneel.
Risico’s bij meerpersoonskamers en mogelijke oplossingen
Zoals eerder genoemd, is de voorkeur voor eenpersoonskamers duidelijk, maar in de praktijk zijn deze niet altijd beschikbaar. In meerpersoonskamers zijn de risico’s groter:
- Gedeelde toiletten en douches,
- Gedeelde opslagruimtes,
- Mogelijkheid tot lichamelijk contact,
- Hogere druk op reiniging en desinfectie.
Om deze risico’s te beperken, kunnen bouwkundige oplossingen worden overwogen:
- Scheidingswanden of gordijnen met antimicrobiële coating: Hoewel gordijnen traditioneel een risico vormen (vanwege moeilijke reiniging), kunnen nieuwe materialen met bacterieremmerende eigenschappen helpen.
- Individuele sanitairunits: In tweepersoonskamers kunnen twee aparte toilet- en wasruimtes worden ingericht, elk toegankelijk vanuit de eigen bedzone.
- Gedifferentieerde ventilatie: Elk bedgedeelte kan een eigen ventilatieunit krijgen om luchtverkeer tussen patiënten te beperken.
- Automatische deuren en kraantjes: Verminderen contact en dragen bij aan hygiëne.
Handhygiëne en toegankelijkheid in de bouw
Een vaak onderschat aspect van infectiepreventie is de toegankelijkheid van handdesinfectie. Volgens de bronnen moet handdesinfectie plaatsvinden voor en na elke patiëntcontact. Daarom is het cruciaal dat handalcohol altijd binnen handbereik is.
Bouwprofessionals moeten hiermee rekening houden door:
- Handdesinfectiepunten strategisch te plaatsen: bij de kamerdeur, naast het bed, bij de wasbak.
- Materialen te kiezen die bestand zijn tegen alcohol en andere desinfectiemiddelen (bijvoorbeeld RVS houders).
- Automatische dispensers te overwegen om contact te vermijden.
Daarnaast moet de vloerbedekking voldoen aan hygiënische eisen: gemakkelijk te reinigen, anti-slip, en bestand tegen vloeistoffen. Vinylvloeren of epoxy-coatings zijn hier geschikt voor.
Conclusie
Contactisolatie bij BRMO is een essentiële maatregel om de verspreiding van multiresistente bacteriën in zorginstellingen te voorkomen. Hoewel deze maatregelen medisch zijn geformuleerd, hebben ze een directe impact op de bouw- en renovatiesector. De fysieke omgeving speelt een cruciale rol in de effectiviteit van infectiepreventie.
Eenpersoonskamers worden sterk aanbevolen vanwege hun bijdrage aan een lagere transmissiekans, betere reiniging en verbeterde naleving van hygiënemaatregelen. Toch zijn alternatieven nodig wanneer deze niet beschikbaar zijn. Bouwkundige oplossingen zoals gemakkelijk te reinigen materialen, contactloze installaties, gedifferentieerde ventilatie en strategische plaatsing van handdesinfectie kunnen het risico aanzienlijk verlagen.
Voor bouw- en renovatieprofessionals betekent dit dat hygiëne en veiligheid al in een vroeg stadium van het ontwerp moeten worden meegenomen. Toekomstbestendige zorgfaciliteiten zijn niet alleen functioneel en esthetisch, maar ook veilig en efficiënt in het beheersen van infectierisico’s. De kosten van preventieve maatregelen zijn beperkt, terwijl de voordelen voor patiëntveiligheid en zorgkwaliteit aanzienlijk zijn.