Isolatie in gevangenissen is een veelgebruikt instrument binnen het strafrechtssysteem van Nederland. Het betreft het tijdelijk opsluiten van gedetineerden in afzondering, ofwel in een isolatiecel. Dit kan zowel als straf gebeuren — bijvoorbeeld na overtreding van de regels binnen een gevangenis — of als een maatregel ter bescherming van de gedetineerde of anderen. Hoewel de toepassing van isolatie al jaren geleden ingevoerd is, is de discussie over de ethiek, effectiviteit en impact van deze praktijk nog steeds actueel. Binnen het Domein Justitie en Informatie (DJI) en het Gevangeniswezen wordt momenteel gekeken naar mogelijke verbeteringen, zoals het beperken van de duur van isolatie en het introduceren van alternatieven die minder schadelijk zijn voor de geestelijke en lichamelijke gezondheid van gedetineerden.
In dit artikel bespreken we de historische achtergronden van isolatie in gevangenissen, de huidige toepassing in Nederland, de psychische en lichamelijke effecten die bij deze praktijk horen, en mogelijke alternatieven die in overweging worden genomen. De focus ligt op feiten en gegevens die zijn afgeleid uit recente onderzoeken, ervaringsverhalen van gedetineerden en visies van professionals binnen het gevangeniswezen en het domein van de psychische zorg.
Geschiedenis van isolatie in gevangenissen
De praktijk van isolatie dateert al eeuwen terug. In de negentiende eeuw was het gebruikelijk om gevangenen in eenzame opsluiting te houden, met de overtuiging dat dit zou leiden tot innerlijke reflectie en het voorkomen van toekomstige criminaliteit. De zogenaamde “solitary confinement” was een centraal element van de gevangenisfilosofie van die tijd. In sommige landen werden gevangenen zelfs tot wel vijf jaar in volledige isolatie opgesloten, zonder contact met andere gevangenen of de buitenwereld.
Echter, studies en ervaringsverhalen uit die tijd lieten al zien dat deze vorm van opsluiting ernstige psychische en fysieke schade kon toebrengen aan gevangenen. De gevangenen rapporteerden klachten zoals depressie, paranoia, hallucinaties en zelfdestructief gedrag. Bovendien bleek dat de praktijk niet effectief was in het beïnvloeden van gedrag of het voorkomen van herhaalde criminaliteit.
In de twintigste eeuw, na de Tweede Wereldoorlog, begon de nadruk binnen het gevangeniswezen te verschuiven van straf en vergelding naar rehabilitatie en resocialisatie. Hierbij werd er meer aandacht geschonken aan de eigen verantwoordelijkheid van gevangenen en de mogelijkheid om hen voor te bereiden op een herintegraatie in de maatschappij. Echter, ook in deze context bleef isolatie als een instrument bestaan, al danwel als tijdelijke straf, als beschermende maatregel of als verhoormethode.
Huidige toepassing in Nederland
In Nederland wordt isolatie nog steeds toegepast binnen het gevangeniswezen. Het is mogelijk om gedetineerden op te sluiten in een isolatiecel voor een maximale periode van veertien dagen, met uitzondering in sommige gevangenissen waar de duur tot zes weken kan lopen. Dit kan gebeuren in twee hoofdzaken: als straf of als ordemaatregel. Bij straf gaat het om situaties waarin een gedetineerde binnen de gevangenis regels heeft overtreden of wangedrag heeft vertoond. In dergelijke gevallen kan hij opnieuw in isolatie worden geplaatst, waardoor de totale periode in afzondering verlengd kan worden. Als ordemaatregel wordt isolatie gebruikt als bescherming voor de gedetineerde of anderen. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer een gedetineerde suïcidaal is of een direct gevaar vormt voor andere gevangenen.
De EBI (Extra Beveiligde Inrichting) speelt hierin een aparte rol. Deze inrichting is bedoeld voor zwaarcriminelen en is speciaal ingericht om het ontvluchten van gevangenen te voorkomen. Gedetineerden in de EBI zitten in een individueel regime en hebben zeer beperkt contact met de buitenwereld. Isolatie wordt hier ook toegepast, maar dan als onderdeel van een bredere strategie van isolatie en beveiliging.
Er is maar één EBI in Nederland, gevestigd in Vught, maar er zijn plannen voor een tweede inrichting in Vlissingen. De EBI is ontworpen om de veiligheid van zowel gevangenen als bezoekers en medewerkers te waarborgen, aangezien de risico’s in deze inrichting aanzienlijk hoger liggen dan in reguliere gevangenissen.
Psychische en lichamelijke effecten van isolatie
De impact van isolatie op de geestelijke en lichamelijke gezondheid van gedetineerden is breed onderzocht. Volgens internationaal onderzoek leidt een langer verblijf in afzondering tot verhoogde niveaus van angst, depressie, hallucinaties en zelfdestructief gedrag. Gedetineerden beschrijven vaak het gevoel van “gek worden” en een verlies van contact met realiteit.
Psychisch gezien zijn de effecten van isolatie vergelijkbaar met die van psychiatrische patiënten die in isolatie worden opgenomen. In de literatuur over gevangenissen worden echter vaker negatieve effecten gerapporteerd dan in de literatuur over psychiatrische patiënten. Dit wijst op het feit dat de omstandigheden in gevangenissen, met hun hoge mate van controle en beperkte mogelijkheid tot interactie, een extra belasting vormen op de mentale toestand van de gedetineerde.
Lichamelijk gezien rapporteren gevangenen klachten zoals hoge bloeddruk, hartkloppingen, hoofdpijn, gewichtsverlies, verlies van eetlust en verstoord slaapritme. Deze klachten kunnen ernstig zijn en kunnen leiden tot langdurige schade. De combinatie van eenzame opsluiting en beperkte bewegingsvrijheid kan ook leiden tot spieratrofie, verminderde vitamineproductie en andere gezondheidsproblemen.
De gevangenisomgeving zelf is al een stressvolle plek, en het toevoegen van een isolatiecel versterkt deze stress. Gedetineerden in isolatie kunnen hun frustratie niet altijd constructief uiten, wat kan leiden tot agressief of zelfdestructief gedrag. Het verlies van autonomie en de afwezigheid van psychologische prikkels maken dit effect nog intenser.
Menselijke alternatieven en innovatieve benaderingen
Aangezien isolatie zowel ethisch als medisch problematisch is, wordt binnen het gevangeniswezen en het DJI op zoek gegaan naar alternatieven die minder schadelijk zijn en tegelijkertijd effectief zijn in het beïnvloeden van gedrag. De nadruk ligt op het beperken van de duur van isolatie, het introduceren van psychologische ondersteuning en het aanbieden van alternatieve maatregelen zoals gesprekken, activiteiten of extra begeleiding.
Een expertisegroep van directeuren en zorgprofessionals werkt aan een nieuwe visie op isolatie. Deze visie is gericht op het minimaliseren van de negatieve effecten van isolatie en het stimuleren van positief gedrag bij gedetineerden. De groep pleit voor kortdurende isolatie, onder toezicht en met duidelijke doelen. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de voorbereiding op het verlaten van de isolatiecel, zodat de gedetineerde zich niet plotseling weer overlaat aan de drukke en onoverzichtelijke omgeving van de gevangenis.
Alternatieven zoals het toezicht op gedetineerden in een beveiligde omgeving, de introductie van begeleiding of psychologische hulp en het gebruik van technische middelen zoals televisie of luisterapparatuur zijn onderzocht. Deze alternatieven kunnen helpen om de psychische belasting van de isolatie te verminderen en tegelijkertijd de veiligheid in de gevangenis te waarborgen.
De inrichting van het Detentiecentrum Rotterdam 2.0 is een voorbeeld van een nieuwe aanpak. In deze visie wordt isolatie expliciet benoemd als speerpunt. Er is een zorgcoördinator aangesteld voor de isolatieafdeling, en er is motivatie om de huidige praktijk te verbeteren. Deze aanpak is gericht op het verminderen van de schadelijke effecten van isolatie en het bevorderen van positieve veranderingen in het gedrag van gedetineerden.
Het belang van scholing en ondersteuning voor medewerkers
Naast de directe invloed op de gedetineerde, speelt ook de rol van medewerkers een belangrijke factor in de toepassing en effectiviteit van isolatie. De scholing van personeel in detentiecentra is een cruciaal onderdeel van de visie op isolatie. Medewerkers moeten niet alleen in staat zijn om veiligheid te waarborgen, maar ook om te reageren op de psychische en fysieke behoeften van de gedetineerde. In het huidige systeem is er vaak een onduidelijkheid over de rol van medewerkers bij isolatie, wat kan leiden tot inconsistentie in de toepassing van maatregelen.
Er is een behoefte aan meer training en ondersteuning voor medewerkers, zodat ze in staat zijn om met situaties van stress, agressie of zelfdestructief gedrag om te gaan. Dit betekent dat de focus niet alleen op de gedetineerde moet liggen, maar ook op de medewerker. In een artikel over de impact van isolatie op medewerkers en gedetineerden wordt benadrukt dat het geven van feedback en het aanbieden van ondersteuning voor medewerkers kan leiden tot verbeterde relaties en minder agressieve situaties.
Daarnaast is er een behoefte aan transparantie en communicatie. Medewerkers moeten duidelijke richtlijnen hebben over wanneer en hoe isolatie mag worden toegepast. Dit helpt om inconsistentie en misbruik van de maatregel te voorkomen. Het is ook belangrijk dat medewerkers in staat zijn om snel te reageren op klachten of problemen van gedetineerden in isolatie, zodat negatieve effecten op tijd kunnen worden tegengegaan.
Toekomstvisie en uitdagingen
De toekomstvisie op isolatie in gevangenissen is gericht op het beperken van de duur, het verbeteren van de omstandigheden en het introduceren van alternatieven die minder schadelijk zijn. Het doel is om isolatie te gebruiken als een tijdelijke, begeleide maatregel en niet als straf. Dit betekent dat isolatie moet worden ingezet op een manier die respectvol is en die gericht is op de veiligheid van de gedetineerde en anderen.
Een van de uitdagingen bij deze visie is het balanceren tussen veiligheid en menselijke waardigheid. Er zijn verschillende belangen die moeten worden afgewogen, zoals de veiligheid van medewerkers, de rechten van gedetineerden en de effectiviteit van de maatregel. Het is daarom belangrijk dat beslissingen over isolatie gemaakt worden in overleg met zorgprofessionals en directeuren.
Daarnaast is er een behoefte aan meer onderzoek en monitoring van de effecten van isolatie. Hoewel er al veel kennis is over de negatieve impact van isolatie, zijn er nog vragen over de effectiviteit van alternatieve maatregelen. Door systematisch te meten en te evalueerden hoe alternatieven werken in de praktijk, kan het gevangeniswezen verder ontwikkeld worden.
Conclusie
Isolatie in gevangenissen is een complex en emotioneel onderwerp. Het is een instrument dat al jaren geleden ingevoerd is en nog steeds wordt gebruikt, maar de ethiek, effectiviteit en impact van deze praktijk zijn vaak onderwerp van discussie. Het gevangeniswezen in Nederland werkt momenteel aan een nieuwe visie op isolatie, met het doel om deze maatregel te beperken, te verbeteren en alternatieven te introduceren die minder schadelijk zijn.
De toepassing van isolatie in Nederland verschilt per gevangenis, en in sommige inrichtingen kan de duur van isolatie tot zes weken lopen. De psychische en lichamelijke effecten van isolatie zijn breed onderzocht en tonen aan dat deze maatregel ernstige schade kan toebrengen aan de geestelijke en lichamelijke gezondheid van gedetineerden. Daarom is er een steeds groter bewustzijn ontstaan over het noodzaak van verandering in de huidige praktijk.
De toekomstvisie op isolatie richt zich op het beperken van de duur van isolatie, het verbeteren van de omstandigheden in de isolatiecel en het introduceren van alternatieven die gericht zijn op het verbeteren van het gedrag van gedetineerden. Dit betekent dat isolatie moet worden ingezet op een manier die respectvol is en die gericht is op de veiligheid van de gedetineerde en anderen.