De toepassing van isolatiemaatregelen op medische locaties speelt een cruciale rol in het voorkomen van de verspreiding van besmettelijke aandoeningen en infectieziekten. Tegenhanger is dat deze maatregelen ook complexe bouw- en renovatieuitdagingen met zich meebrengen, vooral wanneer het gaat om infrastructuur met specifieke ventilatienormen, drukverhoudingen tussen ruimtes en een geïntegeerde samenhang van bouwmaterialen. Dit artikel betreft isolatie in de zorg, en met name in ziekenhuizen, verpleeghuizen en GGD-premises, waarover recent onderzoek en richtlijnen zijn gepubliceerd door instituten zoals het RIVM, GGD en NVMM. Het artikel geeft inzicht in de huidige kennis en richtlijnen, met een nadruk op bouwkundige en technische implicaties.
Inleiding
Inrichten en verbouwen van zorglocaties zoals ziekenhuizen en GGD-instellingen vraagt om zorgvuldige planning, aangezien deze gebouwen geregeld te maken krijgen met isolatie als preventief maatregel tegen infectieoverdracht. Denk hierbij aan isolatiekamers voor patiënten met besmettelijke ziekten waar specifieke ventilatie- en barrièremechanismen nodig zijn. Het onderwerp isolatie in zorg-verbouwingen en isolatie-inrichting is van groot belang en roept meerdere vragen op, zoals:
- Welke bouwspecifieke vereisten horen er bij contactisolatie, druppelisolatie en aerogene isolatie?
- Hoe wordt de drukhiërarchie tussen kamers geregeld en wat betekent dit voor bouwplanning?
- Wat zijn de kennislacunes rondom het invloedsbekijken van hoge air changes per hour in isolatie-omgevingen?
Deze vragen maken duidelijk dat zorggebouwen niet altijd worden ontworpen of verbouwd met voldoende aandacht voor de functionele en technische aspecten die infectiepreventiemaatregelen vereisen. In dit artikel worden relevante richtlijnen, discussies en praktijkuitdagingen genoemd, aangevuld met richtlijnen voor het bouwwerk ontworpen voor isolatie. De nadruk ligt op isolatie in zorgruimtes, met een kijk op de bouw- en renovatieaspecten die hier belangrijk bij zijn.
Richtlijnen rond Isolatie in Zorg
De richtlijn isolatie, zoals gepresenteerd via o.a. de SRI-richtlijnen.nl, onderscheidt drie hoofdtypes van isolatie: contact-, druppel- en aerogene isolatie. Elke categorie vereist specifieke bouwkundige voorzieningen, evenals het opzetten van bepaalde systemen zoals luchtverversing (ventilatie), drukverschillen en barrièrematerialen. De richtlijn is bedoeld als ondersteuning bij het toepassen van maatregelen die het ontstaan en verspreiden van infectiepreventieve risico's beperken.
1. Type van Isolatie
Deel van de richtlijn beschrijft hoe infectiepreventiemaatregelen zijn onderverdeeld naar type isolatie:
- Contactisolatie: Bedoeld voor ziekteverwekkers die worden overgedragen via direct contact met een patiënt, oppervlakken of lichaamsvloeistoffen.
- Druppelisolatie: Voor ziekteverwekkers die zich via druppels verspreiden, zoals bij hoesten of niezen.
- Aerogene isolatie: Gelijkend op druppelisolatie, maar aangevuld met de noodzaak van negatieve drukruimtes binnen de isolatiekamer.
De afgrond tussen deze vormen van isolatie is het bouwtechnisch belangrijk, omdat de benodigde constructies en ruimtelijke opbouw – zoals drukroosters, lufthemelgangen en zijkamers – verschillen per vorm. Hoewel geen systematische literatuurstudie is uitgevoerd, is er wel aandacht geweest voor internationaal onderzoek en bestaande richtlijnen, zoals die van het CDC (Centers for Disease Control and Prevention, Verenigde Staten).
Technische Uitdagingen in Bouw en Renovatie
Isolatiekamers en ruimtes met specifieke isolatie-vereisten vragen niet alleen om aandacht voor medische workflow, maar ook voor bouwtechnische integratie die vanaf het begin van de projectfase (ontwerp) tot later tijdens realisatie en beheer correct in beslag moet worden genomen.
1. Ventilatie & Luchtverversing
Een van de technische kernaspecten is luchtverversing, zowel qua hoeveelheid als qua kwaliteit. Voor isolatiekamers in medische zorggebouwen wordt aandacht besteed aan:
- Air Changes per Hour (ACH): Dit geeft aan hoeveel keren per uur een ruimte wordt ververst met "frisse lucht". De richtlijn toont onduidelijkheid over de effectiviteit bij een hogere ACH in de voorbereidingsruimte (sluis), afhankelijk van of zorgpersoneel gecombineerd is met het aan- of uitkleden van persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM).
Dit is bijzonder relevant als je op zoek bent naar verbeterpunten bij renovatie van bestaande zorgzorgstructuren. Voor zorgzorglocaties die gepland zijn om specifieke isolatiefuncties te herstructureren, is het uiterst belangrijk om ventilatiesystemen aan te passen, of zelfs volledig opnieuw te ontwerpen. De standaard van vandaag kan anders zijn dan de verwachting in het ontwerp van morgen.
2. Drukverschillen
De richtlijn richt zich ook op de drukverschiltechniek, namelijk het houden van verschillen in huidige drukverhoudingen tussen ruimtes in een ziekenhuis. In isolatiekamers moet meestal met een negatieve drukruimte worden gewerkt, wat betekent dat de druk binnen de kamer lager is dan buiten, waardoor luchtstrooms in de richting van de kamers zijn georiënteerd – en niet om het omgekeerde.
Het correct inbouwen van deze drukmechanismen is technisch complex. Voor deze functie blijven echter technische kennislacunes bestaan. De richtlijn laat weten dat kennis van het effect van drukverschillen in combinatie met isolatie-beheer beperkt is.
Voor een bouwproject in deze richting is het dus verstandig om ervaren engineers en hygiëneprofessionals betrokken te trekken om het drukverschil en zijn uitwerking op het gehele klimaat (en infectierisico’s) goed in kaart te brengen.
Onvolledige Informatie & Kennislacunes in Bouw en Isolatie
Hoewel richtlijnen over isolatie in de zorg in ontwikkeling zijn en worden aangepast (laatste beoordeling van de richtlijnmodule: 30 november 2023), is het niet gelukt om alle technische en medische aspecten volledig vast te leggen.
1. Kenmerk 1: Onvolledigheid in Module 2.1
In module 2.1 – infectiepreventiemaatregelen – werd geen systematische search uitgevoerd, waardoor mogelijke aandachtpunten zouden kunnen zijn over het hoofd gezien. Als onderdeel van architecturaal ontwerp of verbouwing dient dit te worden in de gaten gehouden, omdat het onafgemaakte karakter van deze module de kwaliteit van het isolatiebeleid en bijbehorende bouwmaatregelen kan beïnvloeden.
2. Kenmerk 2: Onbekende Effecten van Hoge ACH-waarden
Een ander gebied met onvoldoende kennis is de effectiviteit van hogere air changes per hour (ACH) in combinatie met bepaalde procedures. De richtlijn betoogt dat het onduidelijk is wat de impact is van verhoogde luchtruil in voorbereidingsruimtes van isolatiekamers.
In het bouw- of renovatieperspectief betekent dit dat je de norm zorgvuldig moet toepassen – en eventueel proeven of simulations moeten laten uitvoeren alvorens besloten kan worden over ventilatiecapaciteit veranderingen.
Praktijkuitdagingen bij Isolatie in Zorginstellingen
Voor zorgzorginstellingen is het niet zelden dat geïsoleerde ruimtes al standaard zijn opgenomen in het ontwerp van het gebouw, terwijl zij voor bepaalde gevallen of ziektewetenschappelijke richtlijnen in de praktijk ook worden toegevoegd aan bestaande infrastructuur.
1. Instellingen zonder Isolatiekamers
Er zijn instellingen (zoals GGD, verpleeghuizen, en revalidatiecentra) waar in het huidige tijdperk helemaal geen isolatiekamers aanwezig zijn. Dit roept vragen op over hoe isolatie als vorm van infectiepreventie moet worden toegepast, zowel qua infrastructuur als qua zorgworkflow.
2. Verdieping van Deelgebieden
De richtlijn roept ook nadruk op het denken over isolatie in perifere zorgsectorsettingen, zoals GGD-instellingen of medische kinderopvangcentra. In deze instellingen is het mogelijk om richtlijnen aan te passen, of nieuwe richtlijnen op te stellen die specifieker gericht zijn op het isolatieveerdelijke beheer in deze instellingen.
In deze gevallen moet het bouwers en architecten mogelijk betrekken om isolatie-ruimtes op te nemen in het projectplan of bij de renovatie.
Beschermende Isolatie en Richtlijnonduidelijkheden
Een van de voornaamste discussies gedurende de nota van de invitational conference (24 november 2021) betrof de toepassing van beschermende isolatie, een isolatievorm waarbij de patiënt beschermd wordt – in tegenstelling tot traditionele isolatie die omgeving beschermt. Het document meldt dat deze vorm niet deel is van de huidige richtlijn, alhoewel het in het verleden wel een aparte richtlijn binnen de WIP (Wetgeving Infectiepreventie Programma) had.
Er zijn stemmen om dit onderdeel van isolatie terug in richtlijn op te nemen – bijvoorbeeld in ziekenhuizen met brandwoundcentra of isolatiekamers waar patiënten met immuniteitsproblemen voortdurend verblijven. Hierin spelen bouwtechnische aspecten een rol: beschermende isolatie vraagt om uiterst hoge luchtkwaliteit en controle op luchtdrukverschillen.
Dit onderwerp is momenteel in actieve overlegfase, en op dit moment (2021-2023) is de richtlijn nog in de oriënterende en verzamelende fase. Er wordt gewerkt aan een technical specification op Europese niveaus, waarbinnen richtlijnen voor ventilatie (en doorverwijzingen van lucht) in ziekenhuizen worden ontworpen.
Implementatiebeleid voor Infectiepreventiemaatregelen
Hoewel richtlijnen worden gepubliceerd, is er geen automatische implementatie vastgelegd. De richtlijn bevat een implementatiemodel waarbij per aanbeveling gekeken wordt naar:
- Welke factoren er in de weg staan (barrières).
- Wat de verwachte invloed is.
- Welke acties nodig zijn.
- Welke partij verantwoordelijk is voor de implementatie.
De richtlijn is mede ontwikkeld binnen een multidisciplinaire werkgroep, bestaande uit vertegenwoordigers van diverse zorgsectorverenigingen en technische experts. Er is overweging geweest in het kader van financiering door het ministerie van VWS, met een klare afscheiding van de financiële beinvloeding op de inhoud van de richtlijn.
Rol van GGD en Zeldzame Situatie
In lichte context van het huidige epidemiologische beeld, zoals beschreven in publicaties zoals https://www.ggdzhz.nl, zijn er betekenende veranderingen op het gebied van corona-isolatie en quarantaine. Sinds 10 maart 2023 is bijvoorbeeld de verplichte isolatie bij positief testresultaat op corona niet langer geldig. Dit moet worden gehouden over de zorgpraktijk en de bouwwereld – mits men kijkt naar hoe de infrastructuur of verbouw voor isolatie nodig is.
De kwalitatieve aanpassing in de samenleving – zoals groter dekking bij vaccinatie en de evolutie naar een endemische fase – heeft invloed op de vraag naar isolatieruimtes. De GGD houdt rekening met kwetsbare personen in de samenleving, maar is niet verantwoordelijk voor het bouwen of vasthouden van isolatiecapaciteit bij individuele huishoudens.
Conclusie
Isolatie in zorg is een complex gegeven met zowel medische als bouwkundige aspecten. De richtlijn die wordt ontwikkeld door onder meer het RIVM, beoogt inzicht te geven in de juiste aanpak van isolatiekamers en isolatieprocedures. In die context spelen bouwen en verbouwen een essentiële rol.
Bij de planning van projecten die isolatiekamers of isolatieruimtes opnemen, is het belangrijk om:
- De huidige richtlijnen en modules te bestuderen.
- Aandacht te besteden aan luchtverversing en drukverschillen.
- Aanpassingen voor te zien in bestaande zorgstructuren.
- Te anticiperen op mogelijke standaardveranderingen (zoals European ventilatienormen).
- Onderzoeken of een nieuwe richtlijn wordt opgesteld, met de inbegrip van beschermende isolatie.
Er zijn bijna geen grenzen tussen bouwen en zorgen, en bij de huidige isolatiestechnische vraag en wetenschappelijke onzekerheden is het gebruik van zorg-gekwalificeerde infrastructuur belangrijk te zijn ontworpen, verbouwd en beheerd. Op dit moment lijkt het project nog erg actief in fases van opstellen en discussie. Bouwwerknemers die betrokken worden in zorggebouwen, moeten dus goed geïnformeerd en up-to-date zijn over richtlijnen van de huidige stand van zaken.