Gemaal Wortman: Architectuur, functie en historische betekenis

Published by Redactie on juli 8, 2025 | Category kelder

Het gemaal Wortman in Lelystad is een belangrijk en historisch gebouw dat zich bevindt aan de Oostvaardersdijk. Het is het oudste gebouw van Lelystad en speelt een cruciale rol in het waterbeheer van de polder. Dit artikel bespreekt de architectuur, de technische uitvoering en de historische betekenis van het gemaal, gebaseerd op de beschikbare bronnen.

Architectuur en bouw

Het gemaal is ontworpen door Dirk Roosenburg en gebouwd tussen 1953 en 1956. Het gebouw is gemaakt van baksteen, beton, staal en glas. De gevels zijn gemaakt van metselwerk en de ramen en deuren zijn oorspronkelijk van staal, maar zijn tegenwoordig vervangen door aluminium exemplaren. De vorm van het gebouw is eenvoudig en functioneel, met als opvallend onderdeel de schoorstenen, die los van het gebouw staan en als kruisvormige kolommen dienen. De afvoerpijpen zijn met beugels bevestigd aan deze kolommen.

De machinehal heeft een mastieken zadeldak, terwijl de nevenruimten zijn gedekt met een plat mastieken dakconstructie met forse overstekken. De grote verticale gevelopeningen geven een blik op de binnenruimte waar de pompen van het gemaal zichtbaar staan opgesteld. De uitvoering van het gemaal werd geleid door de compagnon van Roosenburg, Piet Verhave.

Naast het gemaal is de Noordersluis gebouwd tussen 1952 en 1956. Deze is een schutsluis met waaierdeuren aan de buitenzijde. De waaierdeuren bestaan uit twee delen: een gewone sluisdeur en een tweede deur, waaier genoemd, waarvan de lengte groter is dan die van de eerste deur. De verhouding tussen de lengtes is meestal 6:5. De waaier draait in een kelder, die door riolen, voorzien van schuiven, met het boven- en benedenwater in verbinding staat. In 2016 zijn de houten sluisdeuren vervangen door nieuwe.

Technische uitvoering en functie

Het gemaal Wortman is bedoeld om water van laag naar hoog te brengen en zo de waterstand in een polder te regelen. De installatie bestaat uit vier centrifugaalpompen met betonnen slakkenhuis, elk met een capaciteit van 500 m³ per minuut bij een opvoerhoogte van 6 m. Als alle vier de pompen draaien, wordt 2 miljoen liter water per minuut uit de polder gepompt. De pompen zijn van Amerikaanse makkelij, en zijn ooit verstrekt in het kader van de Marshall-hulp. Ze staan opgesteld in de betonnen kelder.

Aanvankelijk bestond de installatie uit drie pompen. De in het ontwerp voorziene mogelijkheid voor het plaatsen van een vierde pomp werd reeds enkele jaren na de ingebruikname van het gemaal gerealiseerd. De aandrijving vindt via haakse tandwielkasten plaats door vier dieselmotoren van het merk Stork-Hesselmann met een vermogen van elk 1000 pk. Alle gemalen maken deel uit van de hoofdwaterkering en zijn als het ware in de dijk geplaatst. Daarom zijn ze voorzien van terugslagkleppen, die moeten verhinderen dat het water dat de perskokers wordt weggepomt naar het oppervlaktewater via diezelfde weg kan teruggaan in de polder.

In het gemaal Wortman zijn mechanisch bedienbare persschuiven aangebracht, evenals terugslagkleppen op de plaats waar het water de persbuis verlaat om in het Markermeer terechtkomt. De aanvankelijk aanwezige bovengronds geplaatste brandstofopslagtanks en opslagloods zijn inmiddels vervangen door een ondergrondse brandstofopslag aan de noord-oostzijde van het gebouw.

Historische betekenis

Het gemaal Wortman is van groot belang geweest bij het droogmaken van de polder rond Lelystad. In juni 1950 werd met perceel P, nu Lelystad-Haven, begonnen. Er werd een werkhaven, een stuk dijk gebouwd. Om direct na de voltooiing van de dijk rond Oostelijk Flevoland met droogmalen te kunnen beginnen, moesten de ringdijk en de gemalen tegelijkertijd gereed zijn. In 1951 werd met de bouwput voor het op het diepste deel van de polder geprojecteerde gemaal Wortman begonnen. Mede door de zachte winter kon de bouwput in 1952 worden gedicht. De eerste paal werd op 11 september 1953 geslagen.

Op 13 september 1956 werd het sluitgat in de meerdijk even ten noorden van Lelystad gesloten. Een week daarvoor was het gat nog 500 m breed en gemiddeld 4,20 m diep. Met een snelheid van 5 à 6 m per gewerkt uur groeiden de dijkhoofden naar elkaar toe. Enkele uren na de sluiting stelde koningin Juliana het dieselgemaal Wortman, bij het toekomstige Lelystad, in werking. Tegelijkertijd begonnen ook de gemalen Colijn en Lovink met het leegmalen van de polder. In verband met voorzieningen die nog aan het gebouw getroffen moesten worden, zoals de betegeling van de vloer, werd gemaal Wortman kort na de officiële opening weer buiten werking gesteld. Toen de werkzaamheden gereed gekomen waren, konden twee van de drie dieselmotoren op 17 november in werking worden gesteld. Tussen zes uur 's morgens en tien uur 's avonds bemaalde het gemaal de polder. Nadat kort daarna ook de derde motor in gebruik genomen was, kon er dag en nacht gemalen worden.

Verder onderzoek en herinterpretatie

In 2017 werd onderzoek gedaan naar een nieuwe bestemming voor het sluiswachtershuisje dat oorspronkelijk in gebruik was voor het bedienen van de Noordersluis. Een van de voorstellen was om er een informatiepunt van te maken. Uit veiligheidsoogpunt zouden er dan wel een aantal aanpassingen gedaan moeten worden. Architect Benthem zag dat niet zitten. "Of volledig behoud en anders slopen", zou hij hebben gezegd. Omdat het gebouwtje geen monument is, heeft Gedeputeerde Staten van Flevoland tot sloop besloten.

Belangrijke componenten van een gemaal

Een gemaal bestaat uit drie delen:
- Het gebouw waarin de pompen en motoren staan
- De zuigleiding met het benedenhoofd (gebouwdeel in verbinding met het lagere gebied)
- De persleidingen met het bovenhoofd.

De benaming van gemalen wordt ook wel aangeduid met de aandrijftechniek (historische volgorde):
- Een molen (windkacht)
- Een stoomgemaal (stoommachine; sommige stoomgemalen worden ingezet wanneer het afvoeren van water door de nieuwere gemalen niet voldoende is)
- Een dieselgemaal (dieselmotor)
- Een elektrogemaal (elektromotor).

De benaming van de pompen die het water omhoog moeten brengen (opvoertechniek):
- Schroef van Archimedes (vijzel)
- Scheprad (lijkt op een waterrad van een molen)
- Zuigerpomp (elektrische pomp met zuigtechniek)
- Schroefpomp (goed passende schroef in leiding stuwt water omhoog)
- Centrifugaalpomp (vergelijkbaar met de schroefpomp).

De criteria waarop de pomp van een gemaal aanslaat en afslaat, zijn het aanslagpeil en uitslagpeil: "Het aan te stellen peil op grond waarvan het gemaal begint te werken."

Conclusie

Het gemaal Wortman in Lelystad is een belangrijk en historisch gebouw dat een cruciale rol speelt in het waterbeheer van de polder. De architectuur en technische uitvoering van het gebouw zijn aandachtstrekken, en het heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het droogmaken van de polder rond Lelystad. De combinatie van technische uitvoering, architectuur en historische betekenis maakt het gemaal tot een waardevol onderdeel van het landschap en de waterbouwkundige geschiedenis van Nederland.

Bronnen

gemalen