Hansje in de kelder: een symbolische uitdrukking uit de 17e eeuw

Published by Redactie on juli 8, 2025 | Category kelder

De uitdrukking “Hansje in de kelder” is een oude Nederlandse spreekwoordelijke uitdrukking die al eeuwen lang wordt gebruikt om een ongeboren kind aan te duiden. Het is een symbolische term die verwijst naar een kind dat nog in de baarmoeder verborgen is, net als een kind dat nog in de kelder verborgen zit. In de 17e eeuw was het een veelgebruikte uitdrukking, vooral in de regio’s waar het gebruik van zulke symbolische voorwerpen nog gangbaar was. In dit artikel wordt deze uitdrukking nader geanalyseerd, met een blik op de historische betekenis, het gebruik van zulke symbolen, en de betekenis in het hedendaagse taalgebruik.

Historische betekenis van Hansje in de kelder

De term “Hansje in de kelder” heeft een diepe historische wortel. Volgens de bronnen is het al vermeld in het spreekwoordenboek van Harrebomée en komt het voor in diverse teksten uit de 17e eeuw. In die tijd werd de uitdrukking vaak gebruikt om aan te geven dat een vrouw in verwachting was. Het was een manier om zonder woorden te communiceren dat er een kind op komst was. In veel gevallen werd het begrip ook gebruikt in de vorm van een geschenk, namelijk een zilveren drinkschaal, die het kind symbolisch voorstelde.

De bron [4] beschrijft hoe de “Hansje in de kelder” in de 17e eeuw een gebruikelijk geschenk was aan aanstaande moeders. Het was een soort tazza, een drinkschaal, die op een speciale manier was ingericht. Op de platte bodem van de schaal, waar men wijn of likeur uit dronk, was in het midden een halve bol te vinden. Op de halve bol zat een klepje dat open en dicht kon gaan. Achter het klepje zat meestal een beeldje van een kind verstopt. Als de drinkschaal gevuld werd met drank, dan ging het klepje open en kwam het kindje tevoorschijn. Dit was een leuke manier om je gasten duidelijk te maken dat er een kindje op komst was.

Symbolische betekenis en cultuur

De symbolische betekenis van de uitdrukking “Hansje in de kelder” is diep geworteld in de Nederlandse cultuur. De term “kelder” verwijst hier naar de baarmoeder, het verborgene, het duistere. Het kind is nog niet geboren, en zit dus nog in de kelder, wat het idee van verborgenheid en bescherming weerspiegelt. De naam “Hansje” is mogelijk gekozen omdat het een veelvoorkomende naam was, evenals bijvoorbeeld “Jan”. Zo ontstonden er ook andere namen als “grote Hanzen”, “schraalhans”, “hansworst”, die later werden gebruikt in andere contexten.

In de 17e eeuw had de uitdrukking een feestelijke betekenis. Het was een feestdronk die werd gegeven aan een vrouw die in verwachting was. In de bron [5] staat dat de term ooit ook werd gebruikt in een feestelijke context, waarbij op de verwachte nieuwe wereldburger werd gedronken. Het was een manier om de verwachting te vieren en te symboliseren. In dat opzicht is het begrip ook een vorm van cultuurgeschiedenis, dat wijst op de manier waarop oudere generaties met zwangerschap omgaan.

Verschillende namen en landen

De uitdrukking “Hansje in de kelder” is niet alleen in Nederland in gebruik geweest, maar ook in andere landen. In Duitsland was het bekend als “Hansel im Keller”, in het Engels als “Jack in the cellar”, en in het Deens als “lille Hans i kjelderen”. In Vlaanderen had het een iets andere naam, zoals “Maeiken in 't schapraeiken” of “'t kindeken in 't spindeken”. Deze verschillende namen duiden erop dat het begrip ook in andere culturen voorkwam, hoewel de betekenis gelijk was.

De bron [9] vermeldt dat het begrip ook in het schilderij van Peter Willebeeck uit 1646 voorkwam, waarin een omgevallen Hansje in de kelder te zien is. Dit duidt erop dat het begrip al eeuwen terug in de kunst en cultuur voorkwam. Ook in moderne contexten wordt het nog steeds gebruikt, hoewel het nu vooral een spreekwoord is dat wordt gebezigd in de betekenis van “een ongeboren kind”.

Toepassing in het hedendaagse taalgebruik

In het hedendaagse Nederlands wordt de uitdrukking “Hansje in de kelder” vooral gebruikt als spreekwoord, om een ongeboren kind aan te duiden. Het is een feestelijke en symbolische manier om te communiceren dat er een kind op komst is, zonder direct daarover te praten. In sommige gevallen wordt het ook gebruikt als een feestelijke uitdrukking, bijvoorbeeld tijdens babyshowers of geboortefeesten.

De bron [11] vermeldt dat het begrip tegenwoordig ook de benaming is van een likeur. Dit is een moderne toepassing van het oude begrip, dat ooit werd gebruikt als symbolisch geschenk aan aanstaande moeders. De term is dus niet alleen historisch van betekenis, maar ook cultureel en symbolisch.

Betekenis in de interieurontwerp

Hoewel de uitdrukking “Hansje in de kelder” niet direct gerelateerd is aan het interieurontwerp, kan het wel worden gebruikt als symbolische uitdrukking in de interieurontwerp. In bepaalde contexten kan het worden gebruikt om de symboliek van het kind in de baarmoeder te benadrukken, bijvoorbeeld in een kinderslaapkamer of in een symbolische ruimte die verwant is aan de geboorte. Het kan ook worden gebruikt in decoratieve contexten, zoals in een sfeervol interieur dat verwijst naar historische tradities.

De bron [7] vermeldt dat er in het Zilvermuseum een exemplaar van een Hansje in de kelder te zien is, dat uit de 17e eeuw komt. Dit is een voorbeeld van hoe dergelijke symbolen in het interieur kunnen worden gebruikt, zowel als decoratie als als historisch voorwerp. In een interieurontwerp kan het ook een symbool zijn van de historische betekenis van het begrip, en kan worden gebruikt om een ruimte met betekenis te vullen.

Conclusie

De uitdrukking “Hansje in de kelder” is een oude en symbolische manier om een ongeboren kind aan te duiden. Het is een begrip dat in de 17e eeuw vaak werd gebruikt, niet alleen als spreekwoord, maar ook als symbolisch geschenk aan aanstaande moeders. Het heeft een diepe historische en culturele betekenis, en is tegenwoordig nog steeds in gebruik als spreekwoord. In het interieurontwerp kan het worden gebruikt als symbolisch voorwerp dat verwijst naar de historische betekenis van het begrip, en kan worden ingezet om ruimtes met betekenis te vullen.