Fundering op koeienhuiden: Mythe of realiteit in de bouwgeschiedenis?

Het verhaal dat vroegere gebouwen, en met name kerken, zijn gefundeerd op koeienhuiden is een hardnekkige legende in de bouwgeschiedenis van Nederland. Deze zin, die vaak mondeling wordt doorgegeven, klinkt eerst absurd, maar blijft toch vaak als waarheid worden aangenomen. In dit artikel wordt ingegaan op de oorsprong van deze zegswijze, de mogelijke verklaringen en de feiten die daaraan tegemoet treden. Op basis van archeologische bevindingen, historische schrijfwijzen en technische bouwmethoden wordt duidelijk dat funderingen op koeienhuiden een mythe zijn. Toch blijft het verhaal een fascinerende en symbolische uitdrukking van de bouwpraktijk uit vroegere tijden.

De oorsprong van de zegswijze

De term “fundering op koeienhuiden” is in de loop der eeuwen veranderd van betekenis. Uit meerdere bronnen blijkt dat de oorspronkelijke zegswijze verband houdt met de zin “de bouw is begonnen op huyden”, waarin het woord “huyden” verwijst naar “heden”. Dit betekent dus letterlijk: “de bouw is begonnen vandaag” of “het is vandaag begonnen”. Door de eeuwen heen is deze zin veranderd in “de bouw is begonnen op huyden”, waarbij “huyden” een verouderde term is voor “planken” of “houten lagen” die als ondergrond dienen voor funderingen. Hieruit is het verhaal ontstaan dat er daadwerkelijk koeienhuiden onder gebouwen zijn gebruikt.

Een mogelijke verklaring voor de verandering in betekenis is de toepassing van zogenaamde “scheepshuyden” bij funderingen. Scheepshuyden zijn horizontale planken die ooit de wanden van schepen vormden en later als bouwmaterialen werden hergebruikt. Deze planken werden op korte paaltjes gelegd om de fundering van gebouwen te stabiliseren. Vanwege de horizontale en dikwijts liggende structuur zou het eruit gezien hebben alsof er koeien op een stal lagen, wat de zegswijze “op koeienhuiden” kan hebben voortgebracht.

Funderingsmethoden in historische bouw

In de historische bouwgeschiedenis zijn verschillende funderingsmethoden gebruikt, afhankelijk van de ondergrond en de beschikbare materialen. Een veelvoorkomende methode was het leggen van een fundering op sloophouten planken of op een laag van kruislings gestapelde houten balken. Deze balken werden dikwijts geplaatst om de druk van het gebouw gelijkmatig over een groter oppervlak te verdelen. Deze techniek werd vooral gebruikt op zachte grond, zoals veen of klei, waarin een gewone fundering snel zou verzakken.

Een ander techniek was het gebruik van geheide houten paaltjes, waarop de fundering was gelegd. Deze paaltjes werden in de grond geslagen en vormden een soort rooster waarop de fundering kon rusten. Deze methode werd vaak toegepast in steden als Delft en Dordrecht, waar de bodem relatief zacht was. Het gebruik van oude houten materialen, zoals scheepshuiden of sloophout, maakte de fundering duurzaam en goedkoper.

De waarheid achter koeienhuiden

Tegenwoordig is duidelijk dat koeienhuiden nooit als funderingsmateriaal zijn gebruikt. Archeologische onderzoeken hebben nooit resten van koeienhuiden aangetroffen onder funderingen van historische gebouwen. Bovendien is het technisch onmogelijk om een gebouw op koeienhuiden te stichten, omdat deze huiden geen stabiliteit bieden en snel zouden vergaan in de zachte ondergrond van Nederland.

Hoewel het verhaal van funderingen op koeienhuiden een leuke en romantische gedachte oplevert, is het vanuit een bouwkundig en historisch perspectief volledig onjuist. Toch blijft het verhaal leven, niet alleen in mondelinge overlevering, maar ook in literatuur en folklore. Een voorbeeld hiervan is een apocrief verhaal van Jacob van Lennep, waarin wordt verteld dat de Maria-kerk in Utrecht zou zijn gefundeerd op koeienhuiden. Er is echter nooit feitelijk bewijs aangetroffen voor deze bewering.

Funderingstechniek in de moderne bouw

In tegenstelling tot de historische funderingsmethoden, die vaak grotendeels gebaseerd waren op het gebruik van hout, is de moderne funderingstechniek veel complexer en technisch geavanceerd. Tegenwoordig worden funderingen vaak uitgevoerd met betonpaaltechnieken of met zand- en kleilagen die de ondergrond verbeteren. Deze methoden zijn ontworpen om zowel het gewicht van het gebouw als de druk van het grondwater te compenseren.

Bij renovaties van historische gebouwen wordt vaak een inspectie uitgevoerd om te bepalen of de oorspronkelijke fundering nog steeds voldoende stabiliteit biedt. In sommige gevallen is het nodig om de fundering te versterken of aan te passen aan de huidige bouwnormen. Bij deze werkzaamheden wordt er zorgvuldig omgegaan met de historische structuur van het gebouw, zodat de unieke kenmerken behouden blijven.

Misverstanden en conclusie

Hoewel het verhaal van funderingen op koeienhuiden niet waar is, blijft het een interessant onderdeel van de bouwgeschiedenis. Het verhaal vertegenwoordigt de creativiteit en het verhalenverweven van eerdere generaties, die probeerden te verklaren hoe en waarom bepaalde gebouwen waren opgetrokken. Binnen de bouwkunde is het verhaal vaak gebruikt om te benadrukken hoe belangrijk het is om de juiste fundering te kiezen bij de bouw van een gebouw.

Vanuit een technisch perspectief is het verhaal over koeienhuiden een fabel. De zegswijze is echter nog steeds in gebruik en geeft aan dat er veel onduidelijkheid bestaat over de funderingsmethoden uit vroegere tijden. Het is aan de bouwprofessional om deze legenden te doorgronden en de juiste feiten en technieken toe te passen bij de planning en uitvoering van een fundering.

Bronnen

1. Fundering op Staal: Van Historische Oorsprong tot Moderne Misvattingen
2. Mijn huis is gefundeerd op koeienhuiden – Feit of fabel?
3. Of de Grote Kerk op koeienhuiden staat
4. Kleine canon van tien hardnekkige misverstanden over de Delftse bouwgeschiedenis
5. Koeienhuiden in de bouwgeschiedenis
6. Van staal tot koeienhuid