Houten Paalfundering en Grondwateronderlast in het Schilderskwartier, Woerden: Analyse en Aanbevelingen

Inleiding

Het Schilderskwartier in de gemeente Woerden is een woonwijk die in de tweede helft van de jaren zestig van de vorige eeuw is gebouwd. De woningen zijn gefundeerd op houten palen met betonopzetters, een typische funderingmethode uit die periode. De bouwgeschiedenis en de specifieke bodem- en grondwateromstandigheden in het gebied hebben geleid tot een unieke situatie waarin houtrot een potentiële dreiging kan vormen voor de fundering. In het westelijke deel van het Schilderskwartier is sprake van een risicogebied waar de grondwaterstand periodiek lager is dan de onderkant van de betonopzetters. Dit kan leiden tot droogstand van de houten palen en zo mogelijk schimmelaanval, een proces dat als paalrot is te beschrijven.

De vijf partijen die betrokken zijn bij het innovatieonderzoek — gemeente Woerden, provincie Utrecht, drinkwaterbedrijf Oasen, woningcorporatie GroenWest en bewonersvereniging GWW — hebben samenwerkingsovereenkomsten gesloten om dit probleem te onderzoeken en oplossingsrichtingen te bepalen. In de loop van meerdere fasen zijn funderingsonderzoeken, grondwateronderzoek en analyses uitgevoerd om de risico’s in kaart te brengen en mogelijke maatregelen te overwegen.

Deze artikel biedt een overzicht van de funderingsituatie in het Schilderskwartier, de grondwateronderlast, de resultaten van het onderzoek en de aanbevelingen die zijn voortgekomen uit dit proces. Het richt zich op een duidelijke en feitelijke weergave van de situatie in het gebied, met het doel om zowel bewoners, bouwprofessionals en andere betrokkenen inzicht te geven in het technische en praktische kader van het probleem.

Funderingssituatie in het Schilderskwartier

1. Funderingssysteem en bouwhistorie

De woningen in het Schilderskwartier zijn in de tweede helft van de jaren zestig gebouwd en gefundeerd op houten palen met betonopzetters. Deze fundering was op dat moment een gangbare oplossing in gebieden met een lage grondwaterstand of een veegeregebied. De houten palen zijn gemaakt van houtsoorten die destijds goed bestand waren tegen de omstandigheden, maar de kwaliteit en duurzaamheid van deze materialen zijn onderzocht in het kader van het innovatieonderzoek.

De betonopzetters zijn bevestigd op de houten palen en dragen de zwaartekracht van de woningen. Deze constructie is ontworpen om de bouw te stabiliseren en te voorkomen dat de zetting van de fundering negatieve effecten heeft op de woningstructuur. In de meeste gevallen blijkt de funderingsconstructie functioneel en in goede staat, met enkele uitzonderingen waarbij lichte aantastingen zijn vastgesteld.

2. Risicogebied en bouwgesteldheid

Het risicogebied is geografisch beperkt tot het westelijke deel van het Schilderskwartier, tussen de Jozef Israëlslaan en de Rembrandtlaan aan de zuidkant en de Johannes Bosboomstraat/Willem de Zwartstraat aan de noordkant. In deze regio is sprake van een lagere grondwaterstand, wat het risico op droogstand van de houten palen verhoogt. De grondwaterstand is in 2014 gemeten op circa NAP -1,8 tot -2,2 m, terwijl de onderkant van de betonopzetters zich bevond op circa NAP -1,25 tot -1,8 m. Dit betekent dat de houten palen zich boven de grondwaterstand bevonden in deze regio, wat het risico op schimmelaanval en paalrot verhoogt.

De bodemopbouw in het Schilderskwartier is anders dan die in veel andere woonwijken in West-Nederland. Het gebied ligt op de stroomrug van de Oude Rijn, bestaande uit zand met een kleiige toplaag. In tegenstelling tot andere gebieden waar zandophogingen nodig zijn om drooglegging te verkrijgen, is dit in het Schilderskwartier niet nodig geweest. De natuurlijke afzettingen van zand en klei beïnvloeden de grondwaterstromen en zorgen voor een lagere grondwaterstand in het westelijke deel van het kwartier.

De funderingsinspecties in 2014 tonen aan dat de houten palen in de meeste gevallen in goede staat zijn. Er zijn enkele locaties waar schade is aangetroffen, zoals haarscheurtjes en niet-centrale plaatsing van palen onder de betonbalk. Deze afwijkingen zijn echter niet direct gerelateerd aan paalrot of droogstand. De paalkopdiameter varieert tussen 160 en 220 mm, wat op zich niet problematisch is, maar wel een indicatie geeft van de leeftijd en de bouwtechniek uit de jaren zestig.

Grondwateronderlast en effecten op funderingen

1. Grondwaterstand en droogstandrisico

De grondwaterstand speelt een cruciale rol in de stabiliteit van de fundering in het Schilderskwartier. In het risicogebied is de grondwaterstand in 2014 gemeten op circa NAP -1,8 tot -2,2 m, terwijl de betonopzetters zich bevonden op NAP -1,25 tot -1,8 m. Hieruit blijkt dat de houten palen zich boven de grondwaterstand bevonden, wat het risico op paalrot verhoogt. De droogstand van houten palen kan leiden tot slijtage, scheurtjes en in het ergste geval tot funderingsschade.

De droogstand van hout is een natuurlijk proces, maar in combinatie met lage grondwaterstanden kan dit leiden tot verlies van stabiliteit. In de jaren zestig is de grondwaterstand hoger geweest, wat betekent dat de houten palen destijds onder water stonden en minder onderhevig waren aan slijtage. Sindsdien is de grondwaterstand gedaald, wat het risico op schade vergroot. In het rapport is vermeld dat sommige palen al meer dan 30 jaar droog staan, maar dat dit nog niet heeft geleid tot fysieke schade aan woningen. Dit wijst op een langzaam verlopende schadevorming.

2. Analyse van de grondwaterstromen

Om de grondwaterstromen in het Schilderskwartier te begrijpen, is een grondwatermodel opgesteld. Dit model is een computerprogramma dat grondwaterstromingen berekent op basis van bodemgegevens, peilbuizen en andere geohydrologische parameters. Het model helpt bij het bepalen van de effecten van veranderingen in de grondwateromgeving, zoals veranderingen in de waterpeilen van polders, infiltratie van oppervlaktewater en verhardingen in de wijk.

Het model heeft uitgewezen dat de grondwaterstand in het westelijke deel van het Schilderskwartier lager ligt dan in andere delen van de wijk. Dit kan te maken hebben met de natuurlijke bodemopbouw van zand en klei, die het water afvoert en zo een lagere grondwaterstand creëert. De droogstand van houten palen is hier het gevolg van een combinatie van lage grondwaterstand en een relatief droog klimaat.

De vijf partijen in het innovatieonderzoek hebben gebruikgemaakt van het grondwatermodel om mogelijke oplossingsrichtingen te bepalen. In het rapport is vermeld dat er geen directe schade aan woningen is vastgesteld, maar wel dat er een langdurig risico bestaat als de grondwaterstand verder daalt. Dit betekent dat het onderzoek vooral gericht is op het voorkomen van schade in de toekomst.

Resultaten van het innovatieonderzoek

1. Funderingsonderzoek

Het funderingsonderzoek in het Schilderskwartier is uitgevoerd in drie fasen. Fase 1 bestond uit verkennend onderzoek bij een voormalige school in het hart van het Schilderskwartier, waar houten palen zijn achtergebleven. Fase 2 omvatte nader onderzoek bij meerdere woningen in het risicogebied, waar funderingsconstructies zijn onderzocht op stabiliteit, afwijkingen en eventuele schade. Fase 3 betrof een integrale analyse van de resultaten van de vorige fasen, waarbij ook mogelijke oplossingsrichtingen zijn bekeken.

De funderingsinspecties tonen aan dat de constructies in de meeste gevallen goed functioneren. Er zijn enkele locaties waar lichte aantastingen zijn vastgesteld, zoals haarscheurtjes en niet-centrale plaatsing van palen onder de betonbalk. Deze afwijkingen zijn echter niet direct gerelateerd aan paalrot of droogstand. De houtkwaliteit van de buitenste schil van de palen is licht aangetast, met een gemiddelde gemeten indringing van circa 5 tot 20 mm. Dit wijst op een beginnende slijtage, maar niet op een directe schade.

De paalkopdiameter varieert van 160 tot 220 mm, wat op zich niet problematisch is, maar wel een indicatie geeft van de bouwtechniek uit de jaren zestig. De betonopzetters zijn gemonteerd op deze palen en bevinden zich op een diepte van circa NAP -1,25 tot -1,8 m. De grondwaterstand in 2014 was gemeten op circa NAP -1,8 tot -2,2 m, wat betekent dat de palen zich boven de grondwaterstand bevonden. In de meeste gevallen is een kleilaag van 0,5 tot 1,25 m dikte aangetroffen tussen de bovenzijde van de palen en het maaiveldniveau, wat de stabiliteit van de fundering versterkt.

2. Grondwateronderzoek

Het grondwateronderzoek heeft uitgewezen dat de grondwaterstand in het westelijke deel van het Schilderskwartier lager ligt dan in andere delen van de wijk. Deze lagere grondwaterstand is verantwoordelijk voor het risico op droogstand van de houten palen. De bodemopbouw in het gebied speelt een rol in de grondwaterstromen, aangezien het gebied ligt op de stroomrug van de Oude Rijn, wat zorgt voor een natuurlijke afvoer van water.

Het grondwatermodel is gebruikt om mogelijke scenario’s te berekenen, zoals veranderingen in de waterpeilen van polders, infiltratie van oppervlaktewater en verhardingen in de wijk. Het model helpt bij het bepalen van de effecten van deze veranderingen op de grondwaterstand. In het rapport is vermeld dat de grondwaterstand in 2014 gemeten is op circa NAP -1,8 tot -2,2 m, terwijl de onderkant van de betonopzetters zich bevond op NAP -1,25 tot -1,8 m. Dit betekent dat de houten palen zich boven de grondwaterstand bevonden, wat het risico op paalrot verhoogt.

De resultaten van het grondwateronderzoek tonen aan dat er geen directe schade aan woningen is vastgesteld, maar wel dat er een langdurig risico bestaat als de grondwaterstand verder daalt. Dit betekent dat het onderzoek vooral gericht is op het voorkomen van schade in de toekomst. De vijf partijen in het innovatieonderzoek hebben gebruikgemaakt van het grondwatermodel om mogelijke oplossingsrichtingen te bepalen.

3. Beoordeling van oplossingsrichtingen

De beoordeling van oplossingsrichtingen in het Schilderskwartier is uitgevoerd in de derde fase van het innovatieonderzoek. In deze fase is gekeken naar mogelijke maatregelen om het risico op paalrot en funderingsschade te beheersen. De partijen hebben meerdere scenario’s overwogen, waaronder:

• Verhoging van de grondwaterstand door infiltratie van oppervlaktewater in de wijk.
• Verandering in de verhardingen in de wijk om infiltratie te stimuleren.
• Herstel van houten palen in gevallen waar schade is aangetroffen.
• Toepassing van andere funderingssystemen in nieuwe bouwprojecten in de wijk.

De keuze voor herstel van houten palen is alleen gemaakt in gevallen waar schade is aangetroffen. In de meeste gevallen is het verstandiger om de huidige funderingssystemen te behouden, aangezien deze constructies goed functioneren en nog geen schade tonen. De aanbeveling is om de grondwaterstand in het risicogebied te verhogen om het risico op paalrot te beheersen. Dit kan bereikt worden door infiltratie van oppervlaktewater in de wijk en verandering in de verhardingen om infiltratie te stimuleren.

De partijen hebben ook overwogen om in nieuwe bouwprojecten andere funderingssystemen toe te passen, zoals stalen palen of betonfunderingen. Deze systemen zijn minder gevoelig voor droogstand en schimmelaanval, maar zijn wel duurder dan houten palen. De keuze voor een andere funderingssysteem is alleen gemaakt in gevallen waar het risico op schade hoog is.

Conclusie

Het innovatieonderzoek in het Schilderskwartier heeft duidelijk laten zien dat de funderingsconstructies in de meeste gevallen goed functioneren en geen directe schade tonen. De houten palen zijn in de meeste gevallen in goede staat, met enkele uitzonderingen waar lichte aantastingen zijn vastgesteld. De grondwaterstand in het risicogebied is lager dan in andere delen van de wijk, wat het risico op droogstand van de houten palen verhoogt. De bodemopbouw en de grondwaterstromen in het gebied spelen een rol in de stabiliteit van de fundering.

De resultaten van het onderzoek tonen aan dat er geen directe schade aan woningen is vastgesteld, maar wel dat er een langdurig risico bestaat als de grondwaterstand verder daalt. Dit betekent dat het onderzoek vooral gericht is op het voorkomen van schade in de toekomst. De vijf partijen in het innovatieonderzoek hebben gebruikgemaakt van het grondwatermodel om mogelijke oplossingsrichtingen te bepalen.

De aanbeveling is om de grondwaterstand in het risicogebied te verhogen om het risico op paalrot te beheersen. Dit kan bereikt worden door infiltratie van oppervlaktewater in de wijk en verandering in de verhardingen om infiltratie te stimuleren. De partijen hebben ook overwogen om in nieuwe bouwprojecten andere funderingssystemen toe te passen, zoals stalen palen of betonfunderingen. Deze systemen zijn minder gevoelig voor droogstand en schimmelaanval, maar zijn wel duurder dan houten palen.

Het innovatieonderzoek in het Schilderskwartier is een voorbeeld van hoe samenwerking tussen verschillende partijen kan leiden tot een beter begrip van het probleem en de ontwikkeling van effectieve oplossingen. De resultaten van dit onderzoek kunnen ook van toepassing zijn in andere gebieden waar houten paalfunderingen zijn gebruikt en waar lage grondwaterstanden een risico vormen.

Bronnen

1. 4013-0633-000.R01V02FASE3
2. Rapportage F3O-congres 2014
3. Slideplayer Presentatie