Historische funderingstechniek: Funderen op huiden, staal of heden – feit of fabel?

Het bouwproces van oude huizen in Nederland is vaak omringd door mythen en verhalen. Een ervan is de zogenaamde ‘fundering op koeienhuiden’. De oorsprong van deze term is niet duidelijk en leidt tot veel discussie binnen bouwhistorici, erfgoeddeskundigen en de bouwsector. Deze term blijkt in werkelijkheid een verzamelnaam te zijn voor verschillende vormen van ondiepe funderingen en wordt vaak misverstaan of verkeerd geïnterpreteerd. In dit artikel wordt ingegaan op de historische achtergrond van de fundering op huiden, de betekenis van ‘funderen op staal’, en of het verhaal over koeienhuiden een feit of een fabel is. Naast de historische context, wordt ook ingegaan op de technische kant van het funderen van oude huizen, inclusief mogelijke problemen en herstelmethoden.

Inleiding: De betekenis van fundering in de bouwgeschiedenis

Fundering is de basis van ieder bouwproject. Zonder een stabiele fundering kan een gebouw niet standhouden en is het gevoelig voor schade. In de loop van de geschiedenis zijn verschillende funderingstechnieken ontwikkeld, aangepast aan de beschikbare materialen, bodemcondities en bouwdoeleinden. In de moderne bouw is de fundering goed gedefinieerd en onderbouwd met wetenschappelijke kennis. In de oudere bouwgeschiedenis, vooral in de middeleeuwen en vroegere tijden, was het proces minder gestructureerd en lag de nadruk op praktische en lokale oplossingen.

De term ‘fundering op huiden’ of ‘fundering op koeienhuiden’ doorkruist historische en moderne bronnen. Het is echter onduidelijk of dit verhaal meer is dan een verhalende vorm van bouwgeschiedenis. In dit artikel wordt gekeken naar de herkomst van deze term, de mogelijke toepassingen en het verschil tussen feiten en fictie. Daarnaast wordt de term ‘funderen op staal’ toegelicht, een techniek die in de huidige bouwsector een duidelijkere betekenis heeft, maar historisch gezien veel breder gebruikt werd.

De herkomst van de term ‘funderen op huiden’

De term ‘funderen op huiden’ is vaak verward met ‘funderen op koeienhuiden’. In sommige historische verhalen wordt gezegd dat oude huizen, vooral in steden zoals Leiden of Amsterdam, zijn gefundeerd op koeienhuiden. Dit verhaal is echter controversieel en niet duidelijk onderbouwd. In de bronnen is te lezen dat de term ‘huiden’ eigenlijk een verderfelijke vorm is van ‘heden’, wat ‘vaste grond’ of ‘vaste ondergrond’ betekent. Dit suggereert dat de term ‘fundering op huiden’ een oude bouwterm is voor een vaste fundering zonder palen of diepe fundering.

Een historicus, Carl Doeke Eisma, vermeldt dat ‘funderen op huiden’ eigenlijk betekent dat men op een vaste ondergrond, zoals zand of dichte klei, heeft gebouwd. In sommige gevallen werd er gebruikgemaakt van houten lagen of andere materialen om de ondergrond stabiel te maken. De term ‘koeienhuiden’ lijkt een verbastering of verkeerde interpretatie te zijn van deze praktijk. Volgens Eisma is het verhaal over koeienhuiden een fabel, maar het is begrijpelijk dat het verhaal blijft voortbestaan door mondelinge overlevering.

De term ‘funderen op staal’

De term ‘funderen op staal’ is historisch gezien een veelgebruikte uitdrukking voor het bouwen op een vaste ondergrond zonder gebruik van palen of diepe fundering. Deze term komt uit het Germaanse „stal“ of „estal“, wat ‘stand’ of ‘rusten op vaste grond’ betekent. In de middeleeuwen en vroegere tijden was het bouwen op vaste grond een logische en economische keuze. Het was niet altijd mogelijk om palen te gebruiken, vooral in stedelijke gebieden waar de ondergrond niet geschikt was voor diepe funderingen.

In de huidige bouwsector is de term ‘funderen op staal’ goed gedefinieerd en verwijst het naar een specifieke funderingstechniek waarbij constructies op de directe ondergrond worden geplaatst, eventueel met een grondverbetering. Tegenwoordig worden moderne materialen zoals beton en wapening gebruikt om de fundering extra sterk te maken. Historisch gezien was het echter een verzamelterm voor verschillende vormen van ondiepe funderingen, zoals gemetselde bakstenen poeren, betonnen poeren, wijnvaten, houten slieten en houten ondervloeren.

Funderingsmethoden in de middeleeuwse bouwgeschiedenis

In de middeleeuwse bouwgeschiedenis werden verschillende funderingsmethoden gebruikt, afhankelijk van de bodemcondities en de beschikbare materialen. In de bronnen wordt duidelijk dat drie hoofdfunderingsmethoden werden onderscheiden: funderen op staal, funderen op kleef en funderen op stuit. Deze methoden zijn gericht op het beveiligen van het bouwwerk tegen verzakkingen en scheefstanden.

De fundering op staal werd vaak gebruikt in gebieden met een stabiele ondergrond, zoals zand of dichte klei. In deze gevallen werd direct op de grond gefundeerd, zonder gebruik van palen. Voor extra stabiliteit werden soms boomstammen of sloophout gebruikt als onderlaag. In zachte bodems, zoals in Amsterdam, werd vaak een dubbele laag boomstammetjes gebruikt om de grond te versterken.

De fundering op kleef was een vorm van palenfundering waarbij de palen schuin in de grond werden geplaatst en de onderkant in een dichte laag klei of leem rustte. Deze techniek werd vaak gebruikt in gebieden met zachte en vochtige grond, zoals de Nederlandse rivierdelta’s.

De fundering op stuit was een vorm van palenfundering waarbij lange palen verticaal in de grond werden gedreven tot een vaste laag, zoals zand of klei. Deze methode werd vaak gebruikt in stedelijke gebieden waar de grond zeer zacht was en niet geschikt voor een ondiepe fundering.

Het verhaal van de koeienhuiden: Feit of fabel?

Het verhaal dat huizen vroeger zijn gefundeerd op koeienhuiden is een controversieel onderwerp. In de bronnen is te lezen dat het verhaal niet wordt gesteund door historische bewijzen. Bouwhistoricus Leo van der Meule stelt dat het verhaal over koeienhuiden ‘grote onzin’ is. Andere bronnen suggereren echter dat het verhaal in de loop van de eeuwen is ontstaan door verbastering van de term ‘heden’ in ‘huiden’. De term ‘heden’ verwijst naar ‘vaste grond’ en heeft niets te maken met koeienhuiden.

Hoewel het verhaal over koeienhuiden niet wordt onderbouwd door concrete bewijzen, blijft het een populaire mythe. In sommige verhalen wordt gezegd dat koeienhuiden werden gebruikt om het zand bijeen te houden bij houten woningen of boerderijen. Ook wordt aangehaald dat koeienhuiden onder kerken zijn gebruikt als bouwoffer tegen negatieve energie uit de aarde. Deze verhalen zijn echter niet onderbouwd en lijken meer op volksverhalen dan op feiten.

De technische kant van het verhaal laat zien dat het funderen op koeienhuiden geen realistische bouwtechniek is. Koeienhuiden hebben weinig draagkracht en zijn niet geschikt als funderingsmateriaal. Daarnaast is er geen historisch bewijs dat koeienhuiden ooit zijn gebruikt in de fundering van huizen. Het verhaal blijft dus een fabel, maar het is begrijpelijk dat het verhaal in stand blijft door mondelinge overlevering en romantiek van het bouwvak.

Funderingsproblemen in oude huizen

Oude huizen kunnen funderingsproblemen ondervinden door veranderingen in bodemcondities, grondwaterstand en klimaat. In de moderne bouw worden funderingsproblemen vaak opgelost met geavanceerde technieken zoals grondversterking, trillingsvrije palen en scheurherstel met wapening. In oude huizen is het echter vaak moeilijker om funderingsproblemen te herstellen, omdat de oorspronkelijke funderingtechnieken niet zijn afgestemd op huidige omstandigheden.

Een funderingsonderzoek is de meest betrouwbare manier om de staat van de fundering en het type fundering vast te stellen. In sommige gevallen is het nodig om de fundering volledig te herstellen of te versterken. Modernere methoden, zoals het plaatsen van trillingsvrije palen of het injecteren van stabiliserende materialen, maken het mogelijk om oude funderingen veilig en stabiel te houden.

Het herkennen van funderingsproblemen is essentieel. Signalen zoals scheuren in de muren, klemmende deuren, ongelijke vloeren en neerwaartse bewegingen in het bouwwerk kunnen wijzen op funderingsproblemen. Het is aan te raden om actie te ondernemen zodra deze signalen worden herkend, omdat dit leidt tot eenvoudigere en goedkoper herstel.

Conclusie

De term ‘funderen op huiden’ of ‘funderen op koeienhuiden’ blijkt een verzamelterm te zijn voor verschillende vormen van ondiepe funderingen. Het verhaal dat oude huizen zijn gefundeerd op koeienhuiden is niet onderbouwd door historische bewijzen en lijkt meer op een verbastering of verkeerde interpretatie van de term ‘heden’, wat ‘vaste grond’ betekent. De term ‘funderen op staal’ verwijst historisch gezien naar het bouwen op vaste ondergrond zonder palen of diepe fundering, wat tegenwoordig een goed gedefinieerde techniek is.

Funderingsproblemen in oude huizen zijn een serieuze aangelegenheid die niet langer mag worden verwaarloosd. Het herkennen van signalen zoals scheuren en ongelijke vloeren is essentieel om eventuele schade op tijd te signaleren. Oude funderingen zijn vaak gemaakt met technieken die niet zijn afgestemd op huidige bodem- en klimaatcondities, wat leidt tot een groter risico op verzakkingen en instabiliteit.

Moderne herstelmethoden zoals grondversterking, funderingsherstel, trillingsvrije palen en scheurherstel met wapening maken het mogelijk om funderingsproblemen effectief aan te pakken. Voor eigenaren van oude huizen is het belangrijk om bewust te zijn van de risico’s van funderingsproblemen en de beschikbare herstelopties. Door de juiste beslissingen te nemen, kan een oude woning veilig en stabiel blijven voor toekomstige generaties.

Bronnen

1. Fundering op staal – van historische oorsprong tot moderne misvattingen
2. Dit huis is gebouwd op koeienhuiden
3. Mijn huis is gefundeerd op koeienhuiden – feit of fabel?
4. Funderingsproblemen in oude huizen – herkennen, beoordelen en herstellen
5. Holland – ontwikkeling funderingstechnieken in stedelijke context tijdens de middeleeuwen in Nederland